برنج در کنار گندم به‌عنوان قوت غالب رژیم غذایی ما ایرانی‌ها، یک محصول باارزش است علاوه بر این، طبق آمار، در جهان نیز بعد از گندم بیشترین میزان مصرف را در میان مردم دارد.به همین علت اراضی قابل‌توجهی از کشور به‌خصوص در شمال و حاشیه دریای خزر، به کشت برنج اختصاص دارد.
تولید برنج مراحل خاص خود را دارد و گام‌های زیادی طی می‌شود تا برنجی مرغوب به دست مصرف‌کننده برسد.در این مقاله قصد داریم به معرفی مراحل تولید برنج و چگونگی کاشت این محصول پرداخته و اطلاعات کامل‌تری در اختیار شما قرار دهیم.
جهت کاشت برنج پربار و باکیفیت، مراحل مختلفی انجام می‌شود که رعایت اصول و قوانین مهم برای به عمل آمدن آن بسیار لازم و ضروری است.
مراحل تولید در تمام محصولات کشاورزی مشترک است. سه مرحله اصلی شامل : مرحله کاشت، مرحله داشت و مرحله برداشت می باشد.
اولین مرحله برای بهره‌برداری برنج مرحله کاشت آن است، در این مرحله شالیکاران با انتخاب یک بذر مناسب و با کیفیت، اقدام به کاشت برنج می‌کنند. روش‌های کاشت برنج از دستی تا مکانیزه، از سنتی تا پیشرفته را شامل می‌شود. از رایج‌ترین روش‌های کاشت برنج می‌توان به طور خلاصه به موارد زیر اشاره کرد:
این روش کاشت برنج بیشتر در مناطق شالیزاری اتخاذ می‌شود. ابتدا برای غوطه‌ور سازی بوته‌ها آب را به شالیزارها تزریق می‌کنند و قبل از برداشت برنج، آب را تخلیه می‌کنند. از این روش برای کشت برنج در شمال استفاده می‌شود.
این روش برای کشت محصولات شالیزاری در مناطقی که بارندگی کمتری دارند یا با کمبود منابع آب مواجه هستند، مناسب است. از این نحوه کاشت برنج برای کاشت برنج در خوزستان استفاده می‌شود.
در مناطق کوهستانی که توپوگرافی امکان غرقاب کردن مزارع را نمی‌دهد استفاده از این روش کاشت برنج بسیار مرسوم است. کشاورزی پلکانی امکان رشد محصولات از جمله برنج را در شیب‌ها فراهم می‌کند که باعث حداقل فرسایش خاک می‌شود.
در مکان‌هایی که با کمبود آب مواجه هستند یا امکان غرقاب و بارندگی زیاد وجود ندارد از این شیوه کاشت برنج استفاده می‌شود. در این روش باید خاک از زهکشی مناسبی برخوردار باشد.
از این نحوه کاشت برنج برای افزایش عملکرد، تراکم بوته، بهبود شرایط خاک و آبیاری استفاده می‌شود. کاشت نشاءهای جوان‌تر با فضای بیشتر بین آن‌ها و با آب کمتر نسبت به روش‌های معمول کشت برنج در این روش در اولویت قرار دارد.
کشاورزان برنج باید بر اساس مزایا و معایب هر یک از روش‌های کاشت برنج، رویکردی را انتخاب کنند که به بهترین وجه با آن‌ها مطابقت داشته باشد.
مراحل کاشت برنج به صورت زیر انجام می گیرد که در ادامه به طور گسترده به هر یک از آن ها می پردازیم.
آماده کردن زمین خزانه و زمین اصلی برای کاشت برنج
تهیه کردن بذر برنج
جوانه دار کردن بذر برنج
مرحله کاشت بذرهای جوانه دار درون خزانه
انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی و کاشت نشاءها در زمین اصلی
پیش از کاشت برنج باید اقدام به آماده‌سازی زمین خزانه و زمین اصلی کرد. کشاورزان در پاییز آماده کردن خزانه را شروع کرده و در اواخر زمستان اقدام به پوشاندن آن با کود می‌کنند ، خزانه قسمت کوچکی از زمین است که بذرهای جوانه‌دار شده را در آن می‌کارند که تبدیل به نشاء شود. زمین خزانه باید دارای زهکشی و ورودی آب مستقل باشد. نور خورشید به طورکامل به آن بتابد و عاری از هرگونه آفت و علف هرز باشد.
در این مرحله از کاشت برنج، باید زمین را از هرگونه علف هرز، سنگ و زباله خالی کرد و توسط دستگاه‌های مخصوص مثل تراکتورها زمین را تا عمق چند اینچ شخم زد. زمین کشاورزی برنج باید طی سه مرحله شخم زده شود. مرحله اول حدود سه هفته پیش از نشاکاری، مرحله دوم دو هفته قبل از نشاءکاری و مرحله سوم شخم‌زنی یک هفته پیش از عمل نشاءکاری و مسطح کردن زمین است. پس از تسطیح زمین نوبت به کود دهی می‌رسد خاک باید هم غنی از مواد مغذی باشد و هم زهکشی خوبی داشته باشد. در مرحله آخر اطراف خزانه را با جوی آب می‌پوشانند تا آب به‌راحتی درون خزانه نگهداری شود.
گام بعدی پس از تهیه بذر، جوانه دار کردن آن است.کشاورزان در این مرحله مقداری از محصول برنج سال‌های قبل خود را در محلی مناسب به‌دوراز هرگونه جانور خشک می‌کنند و برای کاشت برنج امسالی از آن استفاده می‌کنند. در این مرحله ابتدا کشاورزان مقدار زیادی آب و نمک را تهیه‌کرده و سپس شلتوک‌هایی که از پارسال نگه‌داشته‌اند درون آب و نمک می‌ریزند،غلظت محلول آب نمک بسته به نوع رقم برنج متفاوت است. اغلب به‌ازای هر 18 لیتر آب، از 3 تا 4 کیلوگرم نمک استفاده می‌کنند. با این عمل در واقع بذرهای سبک را از سنگین غربال می‌کنند؛ زیرا بذرهای سبک و پوک روی سطح آب و بذرهای سنگین و سالم در اعماق آب ته‌نشین می‌شوند. برای جوانه‌دار کردن برنج جهت کاشت، بذرهای سنگین و سالم را شسته و داخل کیسه‌های ویژه می‌ریزند و کیسه را داخل آب فراوان مانند آب حوض به مدت چند روز قرار می‌دهند تا بذرهای برنج جوانه بزنند.در این مدت باید دائماً حجم آب را چک کرد و از خشک شدن آب داخل حوض جلوگیری نمود. پس از گذشت 2 تا 3 روز بذرها را روی حصیر و در مقابل آفتاب قرار می‌دهند و روی آن را با پارچه نمدی می‌پوشانند.
پس از این حدود یک هفته زمان می‌برد تا بذرهای برنج جوانه بزنند و آماده کشت در خزانه شوند. زمان جوانه‌دار کردن بذرهای برنج حدود 10 روز طول می‌کشد و بهتر است از اوایل بهار اقدام به آماده‌سازی بذرها کرد. همچنین می‌توانید از بهترین کود بذر مال برنج استفاده کنید تا قدرت جوانه زنی بذرها را افزایش دهید.
برای کاشت بذرهای جوانه‌زده در خزانه باید سطح خزانه را صاف و یکدست کرد و زمین را با حدود ۳ سانتی‌متر آب پوشاند. سپس باید جوانه‌ها را به‌صورت دستی و یکنواخت روی سطح خزانه پاشید.
برای محافظت از جوانه‌ها در برابر هجوم پرندگان و نور مستقیم خورشید می توان اقدام به‌قرار دادن کلش سوخته روی جوانه‌ها کرد. همچنین برای جلوگیری از نفوذ سرما می‌توان با کشیدن پلاستیک مانع سرمازدگی شد. علاوه بر این نشاء برای رشد به گرما احتیاج دارد و با کشیدن پلاستیک دمای محیط خزانه افزایش می‌یابد. می توان قسمتی از پلاستیک را برای عبور اکسیژن و ایجاد تعادل در دمای خزانه در طول روز باز گذاشت.
برای اینکه نشاء به رشد کافی برسد به طور تقریبی 25 تا 30 روز زمان نیاز است و در اواخر اردیبهشت ماه باید ارتفاع نشاء به 15 تا 20 سانتی‌متر رسیده باشد و از 4 یا 5 برگ برخوردار باشد.
یکی از مهم‌ترین قدم‌ها در برنامه کاشت برنج، انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی است. در این مرحله هر بذر یا همان نشاء باید ۴ تا ۵ برگ داشته باشد تا بتوانند به برنج مرغوب و پربار تبدیل شود.همچنین برای انتقال نشاءها باید اول زمین اصلی به‌خوبی آبیاری شده باشد و سپس نشاءها به‌آرامی از خاک جداشده و به زمین اصلی منتقل شود. توجه داشته باشید که هنگام کندن و جا به جایی نشاءها به ریشه آن‌ها نباید هیچ‌گونه آسیبی وارد شود..ممکن است در بین نشاءها علف‌های هرزی معروف به سوروف نیز وجود داشته باشند که بسیار شبیه به نشاء اصلی هستند از انتقال آن‌ها به زمین اصلی پرهیز کنید. هنگام کاشت برنج باید به این نکته توجه داشت که Ph خاک تنظیم باشد در صورت بالا بودنPh خاک می توان از گوگرد برای تنظیم آن استفاده کرد.
پس از آماده‌سازی زمین نوبت به کاشت نشاءها می‌رسد این عملیات کاشت نشاء کاری نام دارد. در این مرحله نشاءها با دقت و به آرامی به صورت دسته های چندتایی کاشته می شوند و به میزان 2 تا 3 سانتی متر در زمین فرو می روند. تعداد نشاءهای هر دسته و فاصله هر دسته از هم به نوع برنج بستگی دارد. برای مثال برنج‌های پرمحصول فاصله بیشتری از یکدیگر دارند.
در زمان نشاءکاری، زمین خشک نباشد و از آب کافی برخوردار باشد؛ زیرا در غیر این صورت دمای شالیزار تعدیل نشده و باعث رشد علف‌های هرز می‌شود. زمین اصلی باید دائماً مرطوب باشد تا نشاءها رشد کنند، بنابراین مطمئن شوید که آب سریع تخلیه نشود.توجه داشته باشید که این مرحله از حساسیت بالایی برخوردار است و تأثیر مستقیم روی کیفیت و کمیت برنج نهایی می‌گذارد.
پس از کاشت نشا در زمین یک ماه آبیاری به صورت غرقابی انجام می شود. در ادامه به صورت تناوبی آبیاری صورت می گیرد. در این مرحله مبارزه با علف های هرز نیز انجام می شود که به دو روش امکان پذیر است؛ روش اول، روش بیولوژیک است که در این روش جوجه اردک ها در شالیزار رها می شوند و در روش دوم با سم های شیمیایی علف هرز را از بین می برند.
در زمان کاشت و برداشت برنج عملیات وجین کاری با دست نیز در مدت زمان 20 تا 15 و 25 تا 30 روز بعد از نشا کاری انجام می شود.
اولین مرحله برای برداشت برنج، قطع آب و خشک کردن شالیزار است. این مرحله به نوع برنج، دوره رشد، نوع منطقه، شرایط آب و هوایی و نوع خاک بستگی دارد.
البته باید با یک کارشناس کشاورزی نیز مشورت شود. بعد از خشک کردن شالیزار نوبت به برداشت محصول می رسد که به دو صورت برداشت کمباین و برداشت دستی انجام می شود. در زمان برداشت برنج، جمع آوری محصول و سپس خرمنکوبی آن یک شبانه روز بعد انجام می شود. در این زمان بین 85 تا 90 درصد از هر خوشه برنج زرد رنگ می شود. در برنج محلی به فاصله 20 تا 30 روز بعد از مدت گل دهی، برداشت برنج انجام می شود که به شرایط آب و هوایی بستگی دارد.
