عملیات خاک ورزی علمی نوین است که در آن انسان با ظرافت و دقت کامل با خاک در تعامل است تا بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی گیاهان فراهم آید. خاک بستر حیات، دنیایی شگفت‌انگیز و پر رمز و راز است که در زیر پاهایمان پنهان شده است. دنیایی که از ذرات ریز و درشت، مواد آلی و موجودات زنده تشکیل شده است و نقشی حیاتی در تولید غذا، حفظ تنوع زیستی و تنظیم آب و هوا ایفا می‌کند. عملیات خاک ورزی تعادلی میان نیازهای بشر و حفظ سلامت خاک است. از یک سو انسان برای تولید غذای کافی برای جمعیت رو به رشد کره زمین، نیاز به خاک ورزی دارد.
از سوی دیگر خاک ورزی نادرست می‌تواند به فرسایش خاک، تخریب ساختار آن و از بین رفتن مواد آلی و موجودات زنده خاک منجر شود. امروزه با افزایش آگاهی از اهمیت خاک و ضرورت حفظ آن، رویکردهای جدیدی در آماده سازی خاک برای کشاورزی و باغداری در حال ظهور هستند. رویکردهایی که به دنبال تقلید از طبیعت، حفظ سلامت خاک و افزایش حاصلخیزی آن هستند.
خاک ورزی، مجموعه‌ای از عملیات مکانیکی است که برای آماده سازی خاک برای کاشت و رشد گیاهان انجام می‌شود. این عملیات شامل شخم زدن، دیسک زدن، هرس کردن و سایر اقداماتی است که به منظور بهبود زهکشی، تهویه و حاصلخیزی خاک انجام می‌شود. اعمال اینگونه عملیات‌ها و فرآیند ترکیب و بهبود خاک به افزایش باروری زمین کمک بزرگی خواهد کرد. هدف اصلی خاک ورزی باغات ایجاد محیط مناسب و ایده‌آل برای عملکرد عالی در رشد گیاهان است که در کشاورزی، باغ، گلخانه، پارک و فضاهای سبز شهر کاربرد دارد.
گفتیم که خاک ورزی فرآیندی با اهداف متعدد است که برای آماده‌سازی خاک برای کاشت و رشد گیاهان انجام می‌شود. این اهداف عبارتند از:
آماده‌سازی بستر بذر برای کاشت: عملیات خاک ورزی با ایجاد زهکشی مناسب، تهویه کافی و رطوبت مطلوب، بستر ایده‌آلی برای کاشت بذر و جوانه‌زنی آن فراهم می‌کند.
کنترل علف‌های هرز: این کار با از بین بردن علف های هرز، رقابت آن‌ها را با گیاهان زراعی برای دریافت آب، مواد مغذی و نور خورشید کاهش می‌دهد.
افزایش حاصلخیزی خاک: این عملیات با مخلوط کردن مواد مغذی و کود با خاک، به افزایش حاصلخیزی آن و بالا رفتن کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی کمک می‌کند.
حفظ رطوبت خاک: بهینه سازی خاک با ایجاد ساختار مناسب در آن، به حفظ رطوبت و کاهش نیاز به آبیاری کمک می‌کند.
کنترل فرسایش خاک: خاک ورزی با ایجاد پوشش گیاهی و حفظ ساختار خاک، از فرسایش آن توسط باد و آب جلوگیری می‌کند.
علاوه بر این خاک ورزی فواید دیگری نیز از جمله افزایش تنوع زیستی خاک، کاهش آفات و بیماری‌ها، و بهبود کیفیت آب را داراست. انتخاب روش مناسب این کار به عوامل مختلفی از جمله نوع خاک، نوع محصول، شرایط آب و هوایی، و در دسترس بودن تجهیزات بستگی دارد.
انواع و روش‌های خاک ورزی وجود دارند که بر اساس هدف خود یکی از آن‌ها را می‌توانید انتخاب کنید. برای انتخاب این روش‌ها بهتر است به نوع خاک، نوع محصول، شرایط آب و هوایی و در دسترس بودن تجهیزات دقت کنید. انوع روش‌های فرآیند آماده سازی خاک شامل موارد زیر می‌باشد:
خاک ورزی سنتی
خاک ورزی اولیه
خاک ورزی ثانویه
خاک ورزی حفاظتی
بدون خاک ورزی (کشت مستقیم)
کم خاک ورزی
خاک ورزی نواری
خاک ورزی پشته‌ای
خاک ورزی سنتی روشی متداول برای آماده سازی خاک برای کشت است که شامل شخم عمیق و مکرر خاک با استفاده از ادواتی مانند گاوآهن، دیسک و کولتیواتور می‌باشد. هدف از این روش، از بین بردن علف‌های هرز، مخلوط کردن مواد مغذی با خاک، شل کردن خاک و ایجاد بستر مناسب برای کاشت بذر است.
بیشترین عمق کار، در سیستم‌های خاکورزی متعلق به خاکورزی اولیه می‌باشد. یک خاک ورزی عمیق باعث نرم و سست شدن و شکستن لایه‌های خاک می‌گردد تا مقاومت خاک را کاهش داده و بقایای گیاهی را بالا آورده و مخلوط نماید. ادوات و ابزاری که برای انجام خاکورزی اولیه بکار می‌رود عبارتند از:
گاوآهن برگردان‌دار، بشقابی، چیزل (گاوآهن قلمی)، زیرشکن، رتوتیلر، پشته ساز، نهرکن، تیلر و ... معمولا این ادوات حداقل در عمق 15 سانتیمتر کار می‌کنند و نسبت به خاک ورزی ثانویه، سطح خاک را ناهموارتر بجا می‌گذارند. این ادوات با توجه به مقدار خاکی که به هم می‌زنند و مقدار بقایای گیاهی که بر روی سطح خاک یا در نزدیکی سطح خاک باقی می‌گذارند با یکدیگر تفاوت دارند.
خاک ورزی ثانویه مرحله دوم آماده سازی خاک برای کاشت و رشد گیاهان است و این مرحله بعد از خاک ورزی اولیه انجام می‌شود. اهداف این مرحله در آماده سازی خاک شامل خرد کردن کلوخه‌ها، تسطیح زمین و ایجاد بستر مناسب برای کاشت بذر می‌باشد. روش‌های مختلفی برای انجام این کارها وجود دارد که به راحتی با ماشین آلات کشاورزی گروه صنعتی کاوه به راحتی قابل انجام هستند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره نحوه انجام این کار و تهیه تجیهزات مورد نیاز با کارشناسان ما در ارتباط باشید.
خاک ورزی حفاظتی به مجموعه‌ای از تکنیک‌ها شامل: نگهداری بقایای گیاهی در سطح خاک، تناوب زراعی، کاربرد کود سبز، کنترل عبور و مرور وسایل و ماشین‌های کشاورزی و استفاده از بسترها یا پشته‌های عریض گفته می‌شود. وقتی ترکیبی از این تکنیک‌ها به کاربرده می‌شود صرفه‌جویی در وقت و انرژی و تقویت منابع آب و خاک را سبب می‌گردد. حفظ پوشش گیاهی روی سطح خاک، ساده‌ترین روش کنترل فرسایش آبی و بادی است. با مدیریت صحیح، بقایای گیاهی بیشتری روی سطح خاک نگهداشته می‌شود. این امر موجب کاهش رواناب، تلفات رسوبی و آلودگی هوا شده و سطح خاک را در برابر فرسایش بادی محافظت می‌کند. عملیات خاکورزی حفاظتی، به خاطر افزایش رطوبت ذخیره شده در خاک که تقریبا همیشه بحرانی‌ترین عامل در تولید محصولات است، قابلیت افزایش عملکرد خاک که تقریبا محصول را نیز دارا می‌باشد. نگهداری بخشی از بقایای گیاهی در سطح خاک مشخصه‌ای است که خاکورزی حفاظتی را از روش‌های سنتی و متداول متمایز می‌نماید و همه سیستم‌های خاکورزی حفاظتی حداقل مقدار معینی از پوشش بقایای گیاهی (حداقل 30 درصد بقایا) را در سطح مزرعه شامل می‌گردد؛ بنابراین، روش‌های خاکورزی حفاظتی روش‌های خاکورزی مرسوم و سایر سیستم‌های برگردان ورزی شدید را شامل نمی‌شود، اگرچه در شرایط استثنایی برگردان کردن خاک می‌تواند حداقل عملیات مورد نیاز باشد.
کشاورزی بدون خاک ورزی، که به عنوان کشاورزی حفاظتی صفر یا کاشت مستقیم نیز شناخته می‌شود، روشی نوین در کشاورزی است که در آن بدون شخم زدن و زیر و رو کردن خاک، بذر مستقیما در بقایای گیاهی محصول قبلی کاشته می‌شود. این روش در راستای حفظ سلامت خاک، افزایش پایداری کشاورزی و کاهش اثرات مخرب زیست محیطی کشاورزی سنتی توسعه یافته است. اما این روش نیز ممکن است باعث افزایش علف هرز و ایجاد مشکلاتی در کشاورزی شود.بي‌خاکورزي، نوین‌ترین روش خاکورزي در جهان است و روزبه‌روز بر سطح زیرکشت محصول‌هایی که با این روش کشت می‌شوند افزوده مي‌شود.
کشاورزی کم خاک ورزی، روشی بینابینی بین کشاورزی سنتی و بدون خاک ورزی است که در آن خاک به طور محدود و با حداقل شخم، برای کاشت و رشد گیاهان آماده می‌شود. هدف از این روش، حفظ مزایای خاک ورزی حفاظتی و سنتی، ضمن به حداقل رساندن اثرات منفی هر دو روش است. از معایب این روش نیز می‌توان به نیاز وجود یک متخصص در این زمینه اشاره کرد.
خاک ورزی نواری روشی نوین در کشاورزی است که در آن، تنها نوارهایی از خاک که قرار است بذر در آن‌ها کاشته شود، شخم زده و آماده سازی می‌شوند. استفاده از این روش نیز می‌تواند باعث نیاز به تجهیزات خاص، دقت بالا در کاشت و علف هرز شود اما با وجود معایب ذکر شده، خاک ورزی نواری به عنوان روشی پایدار و سازگار با محیط زیست، می‌تواند جایگزینی مناسب برای روش‌های سنتی کشاورزی باشد و با ترویج و آموزش صحیح، می‌تواند به ارتقا کشاورزی پایدار و افزایش تولید محصولات کشاورزی باکیفیت کمک کند.
در روش خاکورزي پشته‌اي، محل کاشت و قرار دادن بذر را از محيط اطراف آن مرتفع‌تر مي‌سازند، طوريکه پشته‌هایي به ارتفاع 10-15 سانتيمتر ایجاد شـود تا متعاقب آن کشت بذر بر روی پشته‌ها انجام شود. خاک مورد نياز برای ترميم پشته‌ها از سطح بين ردیف‌ها برداشته مي‌شود و بقایاي سرپا (ایستاده) را نيز برای تسهيل در کاشت، خردکرده و به داخل جوي‌ها مي‌ریزند. در زمان کاشت، نخست خاک سطح بالایي پشته‌ها خراشيده و همراه با بقایاي گياهي به داخل جویچه‌ها ریخته می‌شود و پس از آن عمليات کاشت انجام مي‌شود. در این روش خاکورزي، خاک از زمان برداشت محصول تا زمان کاشت گياه بعدي به صورت دست نخورده باقی می‌ماند و براي افزودن عناصر غذایي و سست کردن خاک از خاکورز استفاده می‌شود. تهيه بستر بذر در زمان کاشت و با استفاده از پنجه غازي‌ها، شيار بازکن‌ها، کولتيواتورها و یا ردیف‌سازها انجام مي‌شود. مهار علف‌هاي هرز به طورمعمول با استفاده از علفکش‌ها و کولتيواتورها انجام مي‌شود. از مزایاي روش خاکورزي پشته‌اي ميتوان به کنترل فرسایش، بهبود وضعيت زهکشي و گرم شدن سریع‌تر خاک، کاهش تراکم خاک، حفظ رطوبت خاک و همچنين کاهش هزینه خاک ورزي برای تهيه بستر بذر اشاره کرد.
پوشش بقایاي گياهی در روش‌هاي خاکورزي حفاظتي سبب عایق شدن و کاهش دماي خاک در هنگام دوره گرم شدن مي‌شود به این معني که در اوایل فصل رشد، خنک‌تر بودن خاک، رشد گياه را متوقف مي‌کند ولي رطوبت ذخيره شده اضافي که از کاهش رواناب و تبخير حاصل شده است ميتواند بعدها رشد از دست‌رفته گياه را جبران کند. اما خاک‌هاي ریزبافت که براي مدت زیادي مي‌توانند خيس باشند، در شرایط کم‌خاکورزي و بقایاي گياهي زیاد در سطح خاک، اغلب شرایط رشد خوبي را تأميـن نمي‌کنند. بقایاي سطحي در روش بي‌خاکورزي، تبخير را در دوره بارندگي کاهش مي‌دهد. ازطرف دیگر،پيوستگي لوله‌ها ي مویين بين سطح وخاک زیرین زمين حفظ می‌شود به طوري که حرکت آب به طرف پایين محدود نمي‌شود. ترکيب این دوعامل ميتواند ذخيره رطوبت را در این روش افزایش دهد.
فرآیند خاک ورزی در حالی که مزایایی مانند کنترل علف‌های هرز، مخلوط کردن مواد مغذی و ایجاد بستر مناسب برای کاشت دارد، می‌تواند معایب و تاثیرات منفی متعددی نیز بر خاک و محیط زیست داشته باشد. این معایب شامل موارد زیر می‌شوند:
کاهش مواد آلی خاک: شخم زدن و زیر و رو کردن خاک، مواد آلی آن را به سرعت تجزیه می‌کند و به مرور زمان منجر به فقیر شدن خاک می‌شود.
افزایش فرسایش خاک: شخم زدن خاک، ساختار آن را تخریب کرده و آن را در برابر فرسایش باد و آب آسیب پذیرتر می‌کند.
کاهش تنوع زیستی خاک: شخم زدن خاک به میکروارگانیسم‌ها و سایر موجودات زنده در خاک آسیب می‌رساند و تنوع زیستی خاک را کاهش می‌دهد.
افزایش مصرف آب: شخم زدن خاک، رطوبت خاک را از بین می‌برد و نیاز به آبیاری را افزایش می‌دهد.
افزایش هزینه‌های تولید: شخم زدن خاک به تراکتور و ادوات کشاورزی قدرتمند نیاز دارد و هزینه‌های تولید را افزایش می‌دهد.
فشردگی خاک: تردد ماشین آلات کشاورزی در هنگام خاکورزی می‌تواند خاک را فشرده کند که زهکشی، تهویه و نفوذ آب را در خاک مختل می‌کند.
آلودگی خاک: استفاده از ادوات کشاورزی و سموم شیمیایی در خاکورزی می‌تواند به آلودگی خاک منجر شود.
علاوه بر مواردی که به آن‌ها اشاره شد، خاک ورزی دارای تاثیرات منفی بر محیط زیست نیز می‌باشد که شامل:
کاهش کیفیت آب: فرسایش خاک ناشی از خاکورزی می‌تواند به رودخانه‌ها و نهرها رسوب وارد کند و کیفیت آب را کاهش دهد.
کاهش ذخیره کربن: خاکورزی می‌تواند دی اکسید کربن را از خاک آزاد کند.
از بین بردن زیستگاه‌های حیات وحش: شخم زدن و زیر و رو کردن خاک می‌تواند زیستگاه‌های حیات وحش را از بین ببرد.
با توجه به این موارد، بهتر است در ادامه راهکارهایی را به شما عزیزان معرفی کنیم تا اثرات منفی آماده سازی زمین برای کشت را به حداقل برسانید. این موارد شامل:
استفاده از روش‌های خاکورزی حفاظتی: روش‌هایی مانند کشاورزی بدون خاکورزی، کم خاکورزی و خاکورزی نواری می‌توانند به حفظ مواد آلی خاک، کاهش فرسایش و حفظ تنوع زیستی خاک کمک کنند.
استفاده از مواد معدنی و آلی: استفاده از مواد معدنی و آلی در کشاورزی مانند کمپوست، کود سبز و کنترل بیولوژیک آفات می‌تواند به حفظ سلامت خاک و محیط زیست کمک کند.
کاهش تردد ماشین آلات کشاورزی: با برنامه ریزی دقیق و استفاده از ادوات کشاورزی مناسب می‌توان تردد در زمین را کاهش داد و از فشردگی خاک جلوگیری کرد.
استفاده از روش‌های آبیاری کم فشار: استفاده از روش‌های آبیاری نوین مانند آبیاری قطره‌ای می‌تواند به مصرف بهینه آب و جلوگیری از فرسایش خاک کمک کند.
انتخاب بهترین روش مناسب برای خاک ورزی در کشاورزی بسیار مهم است چرا که این کار باعث بهبود ساختار خاک، تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاهان، حفظ تنوع زیستی، مدیریت منابع آبی، افزایش بهره‌وری و سودآوری خواهد شد. انتخاب روش مناسب برای انجام این کار به عوامل مختلفی بستگی دارد که شامل:
نوع خاک
نوع محصول
شرایط آب و هوایی
منابع آبی
منابع مالی
در دسترس بودن تجهیزات
تغییرات اقلیمی پدیده‌ای پیچیده و چند وجهی است که بر تمام بخش‌های زندگی بشر، از جمله کشاورزی و خاکورزی، تاثیر می‌گذارد. این پدیده با افزایش دما، تغییر الگوهای بارندگی، افزایش خشکسالی و سیل، و بروز پدیده‌های شدید آب و هوایی، چالش‌های متعددی را برای این کار ایجاد می‌کند.
خاک ورزی دیم یک فرآیند مهم در کشاورزی است که در مناطقی با بارندگی محدود یا تقریبا نداشتن بارندگی زمستانی انجام می‌شود. در این نوع آماده سازی خاک، معمولا برای تهیه خاک زمین کشاورزی، از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که بیشتر بر اساس آب موجود در خاک و محیط موجود است. از جمله روش‌های استفاده شده در خاکورزی دیم می‌توان به تغذیه مستقیم گیاهان با مواد معدنی و آلی، کاهش تبخیر آب از خاک با استفاده از مواد پوششی مانند کاه و کودهای آلی، استفاده از روش‌های آبیاری بهینه مانند آبیاری قطره‌ای و توجه به مواد آلی در خاک به عنوان ذخیره‌کننده آب اشاره کرد. این روش‌ها همگی بهبود ساختار خاک و بهره‌وری آب را افزایش می‌دهند و به کشاورزان اجازه می‌دهند تا در شرایط آبی کم، بهترین عملکرد را از زمین خود به دست آورند.
