به دلایل مختلف، ممکن است در خاک مزرعه، کمبود عناصر غذایی مورد نیاز گیاه رخ دهد برای جلوگیری از خسارت کمبود این عناصر غذایی، باید با مدیریت تغذیه صحیح و استفاده تلفیقی از کود های آلی، شیمیایی و زیستنی و مواد محرک رشد گیاه، کمبود های احتمالی را برطرف نمود.
ماده آلی یکی از مهمترین اجزای خاک می باشد که اگر چه مقدار آن نسبت به دیگر اجزای خاک کمتر است، اما اثر بخشی آن در رشد و عملکرد گیاهان بسیار زیاد می باشد. مصرف کود های آلی در خاک علاوه بر تأمين مقداری از عناصر غذایی مورد نیاز گیاه، باعث بهبود کیفیت فیزیکی خاک شده و در رشد و تکثیر موجودات زنده خاک نقش غیرقابل انکاری دارد.ماده آلی همچنین راندمان مصرف کود های شیمیایی را افزایش می دهد. ماده آلی، خاک را پوک می نماید و انتقال آب و هوا را به داخل خاک تسهیل می نماید. ماده آلی کافی در خاک، از مقاومت خاک در برابر رشد پیاز زعفران می کاهد و باعث بزرگ شدن پیاز زعفران می شود. در این شرایط، زعفران به خوبی رشد می کند و توان گل آوری آن افزایش می یابد.
مسئله مهم در استفاده از کود های آلی، مصرف کودهای آلی کمپوست شده است.مصرف هر گونه کود دامی خام در زراعت زعفران ممنوع می باشد. بهترین کود دامی برای زعفران کود گاوی است. کود دامی باید قبل از استفاده در مزرعه به خوبی عمل آوری و کمپوست شده باشد و عاری از هر گونه علف هرز و نماتد باشد.
در دهه های گذشته مصرف کود های شیمیایی ارزان قیمت، باعث کاهش تمایل کشاورزان در استفاده از کودهای آلی (دامی و کمپوست) گردید. این مسئله باعث کاهش شدید میزان ماده آلی در خاک های زیر کشت زعفران شد. بررسی کاهش مواد آلی در خاک های زیر کشت زعفران نشان می دهد با روند موجود و کاهش هرچه بیشتر ماده آلی خاک های زیر کشت زعفران، زراعت آن با خطرات جدی روبرو خواهد شد(ذبیحی ،1388). خوشتبختانه با افزایش آگاهی کشاورزان، مصرف کود های آلی ر مزارع زعفران رو به افزایش گذاشته است.
به طور کلی باید سعی شود میزان ماده آلی در خاک مزارع زعفران به حداقل یک درصد افزایش یابد. بر این اساس توصیه می شود حداقل هر دو سال یک بار مقدار 40-30 تن در هکتار کود حیوانی پوسیده در مزارع زعفران استفاده شود.
«مصرف هر گونه کود دامی خام در زراعت زعفران ممنوع می باشد. بهترین کود دامی برای زعفران کود گاوی است. کود دامی باید قبل از استفاده درمزرعه به خوبی عمل آوری و کمپوست شده باشد و عاری از هر گونه علف هرز و نماتد باشد».
به طور کلی سه عنصر نیتروژن، پتاسیم و فسفر به عنوان عناصر اصلی و پر مصرف در زراعت زعفران شناخته می شوند. علاوه بر این عناصر غذایی، به دلیل شرایط شیمیایی خاک ها استفاده از عناصر روی و آهن نیز باید در برنامه تغذیه ای قرار گیرد. مصرف متعادل کلیه این عناصر غذایی همکام با مصرف کود های آلی و زیستی در برنامه تقویت حاصلخیزی خاک، می تواند یک عملکرد پایدار با کیفیت مطلوب محصول را به ارمغان آورد. مدیریت تغذیه زعفران باید با دقت انجام شود زیرا در غیر این صورت می تواند باعث کاهش محصول گردد.
نیتروژن عنصری اساسی در فرایند رشد و نمو گیاهان است و در صورت کمبود آن رشد گیاهان کاهش یافته عملکرد مطلوبی بدست نخواهد آمد. مهمترین منبع نیتروژن در خاک ها ماده آلی می باشد و مصرف انحصاری کود های شیمیایی به عنوان تنها منبع تامین کننده نیتروژن مورد نیاز گیاه اشتباه می باشد. تحقیقات انجام شده نشان دهنده آن است که هر دو منبع ماده آلی و کود های نیتروژنی باید با هم مورد استفاده قرار گیرند.
کود های شیمیایی نیتروژنی رایج در بازار عبارتند از اوره با 46 درصد نیتروژن خالص، نیترات آمونیوم با حدود 30 درصد نیتروژن خالص، سولفات آمونیوم با حدود 21 درصد نیتروژن خالص و 24 درصد گوگرد و کودهای مرکب دیگر که محتوای نیتروژن هرکدام متفاوت می باشد. نکته مهم آنست که پژوهش های انجام شده نشان می دهد که زعفران برای رشد مطلوب و مناسب به حدود 50 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار از منبع کود های شیمیایی نیاز دارد. بهتر است این مقدار نیاز زعفران در سه نوبت تامین شود تا از آبشویی نیتروژن در طی بارندگی های پاییزه و زمستانی جلوگیری شود. در مناطقی که پ هاش خاک بالا (حدود 8) می باشد، استفاده از سولفات آمونیوم به دلیل اسیدی بودن ارجحیت دارد.
پس از برداشت گل زعفران باید مزرعه زعفران را آبیاری نمود. اولین قسمت از کود نیتروژنی باید در این زمان استفاده شود. حدود بیست و پنج کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص معادل حدود 50 کیلوگرم در هکتار کود اوره در این زمان توصیه می شود. بهتر است برای بالا بردن راندمان جذب کود، همراه با این نوبت از مصرف کود از اسید هیومیک مایع به میزان 2 یا 3 لیتر در هکتار استفاده شود. نوبت بعدی مصرف کود نیتروژنی یک ماه بعد همزمان با آبیاری و به میزان 35 کیلوگرم در هکتار اوره می باشد. نوبت سوم مصرف سرک نیتروژن نیز با فاصله یک ماه بعد می باشد که میزان 15 کیلوگرم در هکتار اوره را می توان در نظر گرفت.
«به یاد داشته باشید که به هیچ وجه از کودهای نیتروژنی قبل از آبیاری اول استفاده نکنید.زیرا ممکن است باعث کاهش گلدهی زعفران گردد و یا باعث ظهور برگ قبل یا همزمان با گلدهی شده، برداشت گل را با مشکل مواجه نماید».
فسفر عنصری است که در ایجاد سیستم ریشه دهی مناسب کمک می نماید و در فرآیند گلدهی و انتقال انرژی در گیاه دخیل می باشد. در پاره ای از اراضی زراعی که برای کشت زعفران در نظر گرفته می شوند ممکن است فسفر بومی خاک در حد مناسبی باشد و یا فسفر تثبیت شده در خاک در حد بالایی قرار داشته باشد. با انجام آزمایش خاک این موضوع به خوبی روشن می گردد. در این اراضی می توان از کود زیستی میکوریزا بهره برد در این حالت نباید کودهای فسفره را مصرف نمود. میکوریزا علاوه بر تامین فسفر مورد نیاز گیاه می تواند عناصر کم مصرفی مانند آهن و روی را تامین نموده و به گیاه در تحمل شرایط تنش رطوبتی نیز کمک کند.
چنانچه میزان فسفر قابل استفاده خاک بیش از 50 میلی گرم بر کیلوگرم باشد، نباید از کودهای فسفری در زراعت زعفران استفاده نمود. اگر میزان فسفر خاک کمتر از 15 میلی گرم بر کیلوگرم باشد، تا حداکثر 50 کیلوگرم در هکتار سوپر فسفات تریپل که دارای 46 درصد P2O5 می باشد را می توان استفاده کرد. مثلا اگر میزان فسفر قابل استفاده خاک 10 میلی گرم بر کیلوگرم بود 30 کیلوگرم سوپر فسفات تریپل در هکتار کفایت می کند.
زمان استفاده از کودهای فسفری (سوپر فسفات تریپل یا معمولی ) در هنگام اولین آبیاری زعفران بنام گل آب می باشد. از کودهای مرکب حاوی فسفر که فسفر آن ها با آب آبیاری قابل استفاده است نیزمی توان به صورت سرک استفاده کرد. اما کود های سوپر فسفات تریپل یا معمولی را به صورت سرک مصرف نکنید. مصرف زیاد و بی رویه کود های فسفری باعث ایجاد کمبود عناصر ریزمغذی آهن و روی در زعفران می شود، پس از مصرف بی رویه فسفر خودداری شود.
پتاسیم یکی دیگر از عناصر پر مصرف در گیاهان زراعی از جمله زعفران می باشد که به دلیل فعال کردن تعداد زیادی از آنزیم ها در داخل گیاه و تاثیر مستقیم بر باز و بسته شدن روزنه ها، از اهمیت خاصی برخوردار است. اگر چه برخی از کانی های خاک های مناطق خشک و نیمه خشک حاوی پتاسیم هستند اما بهتر است از آزمایش خاک برای تعیین نیاز و یا عدم نیاز به کود های پتاسی استفاده نمود. زیرا مصرف بیش از اندازه پتاسیم باعث کاهش جذب کلسیم توسط گیاه شده و بر رشد و عملکرد زعفران تاثیر منفی دارد. پتاسیم می تواند در مقابله با تنش های محیطی، به گیاه کمک نماید. ذبیحی (1388) اعلام نمود مصرف 25 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم هر ساله قبل از اولین آبیاری نیاز زعفران به پتاسیم را بر طرف می نماید. افزایش مصرف پتاسیم باعث کاهش عملکرد زعفران خواهد شد. این نتایج همچنین نشان داد که کلرید پتاسیم کود مناسبی برای زراعت زعفران نیست، زیرا زعفران به کلر حساس می باشد.
چنانچه میزان پتاسیم خاک بیش از 250 میلی گرم بر کیلوگرم باشد نیازی به مصرف پتاسیم در کشت زعفران نمی باشد. در این صورت هرساله با نمونه برداری از خاک و تعیین میزان پتاسیم قابل استفاده می توان نیاز یا عدم نیاز به مصرف کود های پتاسیمی را تعیین نمود. در صورتی که میزان پتاسیم قابل استفاده کمتر از 250 میلی گرم بر کیلوگرم باشد، باید حدکثر میزان 25 کیلوگرم K2O در هکتار (تقریبا معادل حداکثر 50 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم) استفاده نمود.
بهترین زمان مصرف کود سولفات پتاسیم همزمان با مصرف ماده آلی و سوپر فسفات تریپل، همزمان با اولین آبیاری زعفران می باشد. در صورتی که از سولو پتاس به عنوان منبع کود پتاس استفاده شود امکان مصرف سرک آن وجود دارد. در این صورت بهتر است سولو پتاس را در دو نوبت ، ابتدا در زمان آبیاری زاج آب و پس از یک ماه استفاده نمایید.
استفاده متعادل عناصر کم مصرف در برنامه تغذیه زعفران ضروری است. با توجه به شرایطی شیمیایی خاک های زیر کشت زعفران و کمبود آب در این مناطق استفاده از کود های کم مصرف در بیشتر مواقع توصیه می شود. معمولا بهتر است عناصر کم مصرف به صورت برگ پاشی در اختیار گیاه قرار گیرد تا بیشترین بازده را داشته باشد.
بررسی های انجام شده نشان می دهند که پیاز های جوانی که تا پایان بهمن ماه هر سال روی پیاز های مادر به وجود می آیند، فاقد ریشه بوده و برای ادامه فعالیت خود تا آخر فروردین ماه که خواب و استراحت پیاز شروع می شود، فقط بهبرگ های خود متکی می باشند. به همین دلیل انجام محلول پاشی برگی در این دوره (اواخر بهمن تا اواخر اسفند ) می تواند مفید باشد. این محلول پاشی به ذخیره مواد غذایی در پیاز کمک می نماید و در نتیجه برگل آوری زعفران موثر است.
محلول پاشی باید به دقت و بارعایت نکات زیر انجام شود:
- غلظت محلول مورد استفاده، بسیار مهم بوده و باید مطابق استاندارد های توصیه شده کنترل شود. غلیظ بودن محلول علاوه بر گرفتگی نازل ها، موجب سوزش برگ ها می شود. باید دقت نمود که در مواقع خشکسالی از غلظت های کمتری از کود استفاده نمود. هره مقدار آب مصرفی کاهش یابد، غلظت کود مصرفی نیز باید کاهش داده شود.
- زمان محلول پاشی باید طوری در نظر گرفته شود که با وزش باد همزمان نباشد و محلول پاشی در هنگام خنکی هوا صبح زود یا غرب بعد از گرمای روزانه انجام شود. انتخاب سمپاش مناسب نیز در موفقیت محلول پاشی اهمیت زیادی دارد. سمپاش باید محلول را به خوبی پودر نماید.
- کود مورد استفاده باید ابتدا در آب بخوبی حل شده سپس صاف گردد تا از وارد شدن ذرات جامد به سمپاش و مسدود شدن نازل جلوگیری شود
- برای کمک به جذب بهتر عناصر غذایی به وسیله برگ زعفران توصیه می شود از مایع ظرف شویی با غلظت نیم در هزار در محلول مورد نظر استفاده شود.
- پس از محلول پاشی باید مزرعه زعفران آبیاری شود تا حرکت شیره آوندی در داخل گیاه بهبود یابد و از ایجاد تنش در گیاه جلوگیری شود.
