زنبورهای مخملی گرده افشان از راسته بال غشائیان (Hymenoptera) متعلق به خانواده زنبورهاي گرده افشان، (Apoidea) حشراتی بسیار موفق هستند. همه زنبورهاي گرده افشان در طول زندگی خود از شهد و گرده گیاهان تغذیه می کنند. در زنبورهاي گرده افشان، ماده هاي بالغ مواد غذایی را براي نوزادان خود جمع می کنند، به طوري که نوزادانشان نیازي به تحرك نداشته باشند. در حقیقت، مرحله نوزادي یا لاروي شبیه کرم بوده و به طورکلی ضعیف، بی دفاع و داراي حرکت بسیار محدود می باشد.
براي جمع آوري منابع غذایی، قطعات دهانی زنبورهاي بالغ به یک خرطوم براي مکیدن شهد تبدیل شده و در بسیاري از گونه ها، پاهاي عقبی ماده ها براي حمل گرده تغییر یافته است. سازمان اجتماعی زنبورهای مخملی نسبت به زنبورعسل ساده تر است و اصولاً Apidae خانواده زنبورهاي مخملی داراي زندگی اجتماعی ابتدایی هستند. کلنی این زنبورها بسیار کم جمعیت تر از کلنی زنبورعسل است و تعداد افراد هر کلنی در حدود 50 فرد است.
بیشتر گونه هاي زنبورهای مخملی چرخه زندگی یک ساله دارند و ملکه به تنهایی مؤسس کلنی یا لانه است . البته برخی گونه هاي گرمسیري زنبورهاي مخملی کلنی هاي جدید را به شیوه اي مشابه با زنبور عسل طی پرواز دسته جمعی آغاز می کنند. زنبورهاي مخملی در مقایسه با زنبور عسل نسبتاً بزرگ تر بوده و بدن اکثر آن ها از موهاي متراکم پوشیده شده و حالت عایق دارد. به خاطر این دو ویژگی (بزرگ تر بودن و عایق بودن )، زنبورهاي مخملی قادرند دماي درونی بدنشان را به راحتی تنظیم نمایند و بنابراین به خوبی برا ي فعالیت در شرایط سرد سازگاري دارند. جالب این است که انتشار زنبورهاي مخملی اساساً به مناطق معتدله، آلپی و قطبی محدود شده است. آن ها در مناطق گرم تر مانند نواحی مدیترانه اي به ندرت یافت می شوند، البته به طور استثنا برخی گونه ها در مناطق استوایی نیز دیده شده اند.
بنا بر تعریف، گرده افشانی عبارت است از انتقال گرده از بساك پرچم یک گل به کلاله مادگی گل دیگر از همان نوع یا نوع متفاوت. در اکثر گیاهان گرده افشانی براي تولید دانه ضروري است. در گیاهان ممکن است انتقال گرده به روش هاي مختلف، توسط باد، آب، پرندگان و خفاش ها انجام شود، اما اکثریت قابل توجه گل ها توسط حشرات گرده افشانی می شوند. برخلاف سایر گروه هاي حشرات، زنبورهاي گرده افشان بالغ، نوزادان یا لاروها را با گرده تغذیه می کنند. بنابراین زنبورهاي گرده افشان براي جمع آوري منابع مناسب باید فعالیت زیادي انجام دهند. به خاطر این میزان فعالیت، آن ها گرده افشان هاي عالی هستند و اساساً بسیاري از گیاهان براي گرده افشانی توسط زنبورهاي گرده افشان سازگار شده اند.
تولید طیف گسترده اي از محصولات به حشرات گرده افشان بستگی دارند. بعضی از آن ها مانند یونجه و شبدر دگر گرده افشان هستند، به این معنی که نمی توانند بذري تولید کنند مگر اینکه گرده آن ها از یک گیاه به گیاه دیگر منتقل شود. گروه دیگري از محصولات خودبارور هستند مانند دانه هاي روغنی، خردل و گوجه فرنگی که این محصولات خودگرده افشان هستند، اما ملاقات حشرات سبب بهبود انتقال گرده میشود. در دانه هاي روغنی مانند کلزا، گرده افشانی مناسب سبب می شود بذرها زودرس شده و رسیدن آن ها یکنواخت شود، در غیر این صورت، رسیدن بذرها متوقف شده و برخی از بذور قبل از برداشت می ریزند. زن
برخی از محصولات مانند آفتابگردان به طورکلی خودبارور هستند، اما در صورت گرده افشانی، بذور با کیفیت بهتر تولید می کنند. حتی در محصولات کاملاً خودبارور مانند باقلا، در صورت گرده افشانی کیفیت بذور تولیدي بهتر می شود. در میوه هایی مانند توت فرنگی ، خیار و کیوی اندازه میوه به تعداد دانه تولید شده (و به همین ترتیب به تعداد تخمک هاي بارور شده) بستگی دارد. بنابراین گرده افشانی مناسب، حداکثر اندازه میوه را تضمین می کند.
با وجود آگاهی از رابطه اساسی و گران قیمت بین گرده افشانی و عملکرد محصولات مختلف، هنوز اطلاعات کافی درباره گرده افشانی بسیاري از گیاهان در دسترس نیست. به عنوان نمونه در اروپا، منطقه اي که بیشترین مطالعه در رابطه با گرده افشان ها در آنجا انجام شده است، از حدود 250 گونه گیاهی که به عنوان محصولات کشاورزي کشت می شوند حدود 150 گونه توسط حشرات گرده افشانی می شوند. با این حال، دقیقاً مشخص نیست که توسط کدام حشرات گرده افشانی می شوند و یا در صورت گرده افشانی ناکافی عملکرد آن ها چقدر کم می شود.
شیوه زندگی زنبورهاي گرده افشان ازجمله زنبورهاي مخملی به صورت کلنی و اجتماعی است. در سراسر محدوده انتشار زنبورهاي گرده افشان به ویژه در منطقه معتدل در نیمکره شمالی، زنبورهاي مخملی به عنوان گرده افشان هاي بومی روي محصولات زراعی و همچنین روي گیاهان وحشی بسیار فراوان هستند. بدین ترتیب بسیاري از گیاهان اساساً و یا گاهی اوقات انحصاراً براي گرده افشانی توسط زنبورهاي مخملی سازگار شده اند. تحقیق در مورد چگونگی استفاده از زنبورهاي مخملی به عنوان گرده افشان به حدود یک صد سال قبل برمی گردد. پرورش انبوه این زنبورها در دنیا داراي سابقه نسبتاً طولانی (حدود 35 سال) است، اما اطلاعات علمی و تجربی آن در اختیار شرکت هاي بزرگ تجاري است و کمتر منتشر شده است.
گیاهانی که براي گرده افشان توسط زنبورهاي گرده افشان سازگاري یافته اند، ویژگی هایی را نشان می دهند که در مجموع سندرم گرده افشانی نامیده می شود. گل هایی که توسط زنبورهاي مخملی گرده افشانی می شوند چند ویژگی مشترك دارند.
1- این گل ها اغلب بزرگ و داراي رنگ هاي روشن (به ویژه آبی مایل به بنفش یا زرد) هستند.
2- آن ها به جاي تقارن شعاعی، اغلب تقارن دوطرفه دارند.
3- این گل ها شهد فراوانی را تولید می کنند که معمولاً درون یک مهمیز عمیق قرار دارد. البته لازم به ذکر است که به این قاعده کلی استثناهاي زیادي وجود دارد و در عمل سندرم گرده افشانی در هر گل تنها نشانه اي است براي گرده افشان مورد نظر آن.
در حال حاضر بیش از یک میلیون کلنی از زنبورهای مخملی در سال تولید می شود و در کشورهاي اروپایی، آمریکاي شمالی و جنوبی و آسیا مورد استفاده قرار می گیرد. در مجموع استفاده از زنبورهاي مخملی براي گرده افشانی در این مقیاس مزایاي زیادي را به همراه دارد و در کل، نسبت به سایر روش هاي گرده افشانی، سبب افزایش عملکرد، کیفیت بهتر میوه و کاهش هزینه هاي تولید می شود.
امروزه زنبورهای مخملی براي گرده افشانی حدود 20 محصول مهم و اقتصادي استفاده می شوند که مهم ترین آن ها گوجه فرنگی گلخانه اي است. در عمل زنبورهاي مخملی به عنوان عمومی ترین گرده افشان ها در محصولات گلخانه اي معرفی شده اند و در بسیاري از کشورهاي دنیا براي گرده افشانی محصولات گلخانه اي چند گونه از زنبورهاي مخملی به صورت انبوه پرورش داده می شوند. معروف ترین آن ها، گونۀ Bombus terrestris است که در سطح گسترده براي گرده افشانی محصولات گلخانه اي به ویژه گوجه فرنگی مورداستفاده قرار می گیرد.
در کشت گوجه فرنگی و سایر سبزي ها در فضاي باز گرده افشانی به وسیله حشرات، باد و تکان دادن بوته ها تا حدودي انجام می شود. اما در گلخانه ها که فضا بسته است امکان ورود حشرات و وزش باد کم می شود، بنابراین از زمان هاي گذشته گرده افشانی این گیاهان به روش هاي مختلف به صورت مصنوعی انجام می شده است.
نصب لانه هاي مصنوعی یا اقامتگاه در سطح مزرعه یا باغ براي استقرار ملکه زنبورهای مخملی.
تعیین دقیق ارزش اقتصادي زنبورهاي گرده افشان بسیار سخت است، اما براي برخی مناطق دنیا تخمین هایی ارائه شده است. به طورکلی همه محققین بر این باورند که ارزش اقتصادي زنبورهاي گرده افشان بسیار زیاد است و گفته شده است که بیش از یک سوم غذاي مصرفی انسان به گرده افشانی توسط حشرات وابسته است.
ازآنجایی که تولید و عرضه زنبورهای مخملی به صورت انحصاري توسط شرکت هاي خصوصی انجام می شود، برخلاف زنبور عسل تخمین دقیقی درباره ارزش اقتصادي آن در دنیا در دسترس نیست. آخرین تحقیق اقتصادي دراین باره مربوط به سال 2006 است که طبق آن گزارش ارزش اقتصادي فروش کلنی هاي زنبورهاي مخملی به بیش از یک میلیون دلار بالغ می شود. در سال 2004 در کل دنیا از زنبورهاي مخملی براي گرده افشانی حدود40000 هکتار گلخانه گوجه فرنگی استفاده شده که ارزش اقتصادي آن حدود 15 میلیون دلار بوده است.
در کل دنیا زنبورعسل (با نام علمی Apis mellifera) مهم ترین حشره گرده افشان است که به طور گسترده اي مورد توجه قرار گرفته است. بر همین اساس بسیاري از کشاورزان نمی دانند که حشرات دیگري نیز هستند که توانایی گرده افشانی دارند. در سال هاي اخیر ثابت شده که حشرات گرده افشان دیگري نیز می توانند جایگزین مناسبی براي زنبورعسل باشند و حتی در برخی موارد ممکن است از زنبورعسل بهتر عمل کنند. زنبورعسل به عنوان یک گرده افشان برتري هایی به شرح زیر دارد:
1- آن ها کلنی هاي گسترده اي را تولید می کنند که می توانند گرده افشانی سطح وسیعی از محصولات کشاورزي را بر عهده بگیرند.
2- آن ها توانایی زیادي در مدیریت کلنی هایشان دارند.
3- آن ها عسل نیز تولید می کنند.
کودهای آلی بایوگان
