عنصر بُر نقش کلیدی در تشکیل و پایداری دیواره سلولی گیاهان دارد. پایداری و انجام صحیح اعمال فیزیولوژیک، انتقال ساکاروز و انرژی به قسمت های در حال رشد گیاه ، همچنین گرده افشانی و تشکیل دانه از کارکردهای این عنصر است. وجود عنصر بُر برای تثبیت عنصر نیتروژن و تشکیل گره های ریزوبیومی در خانواده بقولات (لوبیا، نخود و ...) ضروری است. کمبود بُر عموما باعث عدم گرده افشانی و تشکیل دانه یا گرده افشانی ناقص و همچنین کاهش تشکیل گل در گیاهان می شود. عدم تامین مناسب عنصر بُر باعث عدم رشد مناسب ریشه و کوتاهی آن شده که در عکس‌های زیر روی سویا و کلزا قابل مشاهده است .
بُر از گروه‌شبه فلزات بوده و رفتاری بین فلزات و غیر فلزات دارد. میزان بُر در خاك ها متفاوت و از 2 تا 100 میلی گرم در كیلوگرم و یا حتی بیشتر متغیر است .مقدار بُر براساس نوع سنگ های مادری تشكیل دهنده خاك تغییر می‌كند. این عنصر درخاك به صورت بصورت ترکیبات های كلسیم و سدیم یافت‌می‌شود.خاک های مناطق خشك نیز در حدود دو میلی گرم در كیلوگرم بُر دارد. در خاك‌های دارای بافت سبك، بُر در اثر بارندگی یا آبیاری شسته‌شده و از دسترس گیاه خارج میشود. همچنین در pH بالاتر از هشت و در خاك های آهكی، میزان‌جذب بُر به مقدار زیادی كاهش می‌یابد.
اگر چه غلظت‌بُر در خاك های آهكی بیش از خاك های اسیدی‌است، ولی به علت واكنش متقابل بین كلسیم و بُر، جذب این عنصر در خاك های آهكی به دشواری‌صورت می‌پذیرد.بر اساس تحقیقات انجام شده، افزودن كود نیتروژنه باعث افزایش غلظت بُر در سومین و چهارمین برداشت شبدر سفید در سال دوم محصول دهی شده‌است. گونه‌های مختلف گیاهی قابلیت های متفاوتی درجذب بُر در خاك دارند. عنصر بُر در محصولات‌باغی دو نقش‌متفاوت فیزیولوژیكی و تغذیه‌ای‌دارد.
از میان عناصر كم مصرف (میکرو المتها)، بُر دارای‌بیشترین اهمیت‌در فرایند تشكیل میوه‌است. بُر، در عمل لقاح، بر روی قابلیت زنده بودن دانه گرده، جوانه‌زنی و رشد لوله گرده تأثیر می‌گذارد. درجه نیاز گیاهان نسبت به بُر متفاوت است، ولی‌معمولا نیاز درختان‌میوه، قابل‌توجه می‌باشد.
بر اساس تحقیقات بعمل آمده گیاهان از لحاظ نیاز به بـُر، به سه دسته كم نیاز، میان نیاز و پرنیاز تقسیم‌بندی میشوند.
|
مقدار نیاز |
گیاهان زراعی و باغی |
|
كم نیاز ،میان نیاز |
چمن، گندم، جو،خیار، باقلا، لیمو، كتان، فلفل، تمشك، چاودار، توت فرنگی. |
|
میان نیاز |
آلبالو، گیلاس، پنبه، پیاز، گلابی، سیب زمینی، اسفناج، گوجه فرنگی، هویج، كاهو، هلو، تربچه. |
|
پر نیاز |
یونجه، سیب، انواع كلم، شبدر، كرفس، خردل، بادام زمینی، انگور، چغندرقند، آفتابگردان، شلغم. |
با توجه به اثرات‌مثبت بُر در افزایش عملكرد و بهبود خواص كیفی محصولات باغی باید به روش‌های مختلف نسبت به تأمین نیاز بُر در حد نیاز اقدام كرد.
تحقیقات نشان داده كه محلولپاشی بُر در پاییز، سبب افزایش تشكیل میوه در بادام به میزان 53 درصد شده است. بر اثر محلولپاشی بُر، عملكرد سیب به میزان 15 تا 20 درصد افزایش یافته است. همچنین لكه‌تلخی نیز در این محصول كاهش یافته است. بُر، عملكرد زیتون را نیز به میزان 40 درصد افزایش می‌دهد.
برای تشخیص میزان بُر موجود در گیاه بهترین حالت استفاده از برگ های جوان است. میزان بُر کافی در بافت خشک برگ باید در حدود ۲۵ تا ۷۵ ppm باشد. این میزان برای بسیاری از گیاهان قابل استناد است. کاربرد بُر به صورت خاکی توصیه شده است. هرگاه میزان آن از حداقل مورد اشاره کمتر باشد بخصوص در گیاهانی چون یونجه، چغندرقند، سیب زمینی، گل آفتابگردان، سویا و کلزا, علائم کمبود بُر نمایان می شود.
اکثر گیاهان قادر به انتقال عنصر بُر از بافت های مختلف به قسمت‌های در حال رشد مانند مریستم جوانه ها، نوک ریشه ، گلها و میوه نمی باشند. انتقال اولیه عنصر بُر ابتدا در آوندهای چوبی صورت می‌گیرد و در صورت وچودکمبود ، نشانه های بروز آن در قسمت‌های در حال رشد گیاه همچون برگ های جوان و قسمت‌های تولید مثلی قابل مشاهده است.
درصورت کمبود شدید عنصر بُر ، کاهش رشد مریستم نوک و در نهایت مرگ گیاه مشاهده می شود. از دیگر نشانه‌های کمبود ، کاهش رشد طولی ریشه، نقص تشکیل گل و بذر و ریزش میوه است. کمبود عنصر بُر همچنین باعث عدم گرده افشانی درست و تشکیل دانه شده بدون این که این کمبود در برگ ها قابل مشاهده باشد . علائم کمبود بُر معمولاً در جوانه‌های انتهایی یا جوان‌ترین برگها که در معرض شرایط حاد کمبود قرار دارند، ظاهر میشود. اختلالات به‌صورت قهوه‌ای شدن درون شلغم، پوسیدگی درونی چغندرقند، ساقه شکسته کرفس، سفت شدن دور برگ‌های فوقانی در سیب‌زمینی، قهوه‌ای شدن یا ساقه‌های توخالی گل‌کلم، قهوه‌ای شدن داخلی گوجه‌فرنگی، لکه سیاه در قسمت داخل زمین در حبوبات، زرد شدن بالای یونجه و غیره دیده میشود. بُر نقش متابولیک در کنترل واکنشهای بیوشیمیائی داشته و بنابراین نقش عمده ای در ساختمان دیواره سلولهای گیاهی و حفظ غشای سلولی دارد . در اثر کمبود بُر در گیاهان برگ ها بدشکل شده، تغییر شکل داده، پیچیده و از رشد باز می مانند و اغلب ضخیم، سخت و شکننده میشوند. در اثر کمبود این عنصر همچنین میان گره ها کوتاه شده و رشد قسمت های بالایی گیاه متوقف می شود، جوانه های انتهایی و نوک ساقه قهوه ای یا سیاه شده و می میرند.
همچنین از علایم کمبود بُر می توان به آب گزیدگی و نکروزه شدن ساقه ها، ایجاد لکه های قلبی شکل یا تاجی شکل در غده ها، رشد مجدد و موقت جوانه های جانبی که باعث ظهور حالت بوته ای شدن گیاه میشود اشاره کرد. کمبود بُر انتقال مواد قندی را هنگام توسعه گل دهی از طریق کمتر نمودن میزان قند شهد، کاهش می دهد. در اثر کمبود بُر ، تعداد دانه گرده، رشد دانه گرده و لوله گرده کاهش می یابد.
كمبود بُر در درختان میوه، سبب رشد و نمو ضعیف پرچم ها، كاهش مدت گرده افشانی مؤثر و در نتیجه كاهش تشكیل میوه، نكروزه شدن پوست تنه درخت، چوب پنبه‌ای شدن و تركیدن میوه‌ها میشود. همانگونه که اشاره شد بُر در انتقال قندها نقش اساسی داشته و كمبود بُر سبب كاهش قند میشود.
اختلاف در تحرك بُر منجر به تفاوت در محل بروز علایم سمیت این عنصر در گیاه میشود. در گیاهانی كه بُر به صورت غیرمتحرك می‌باشد، همیشه در نوك و حاشیه برگ‌های پیر تجمع می‌یابد، لذا علایم مسمومیت بُر به صورت نوك سوختگی و لب سوختگی مشاهده میشود. از طرف دیگر در گیاهانی كه بُر در آن‌متحرك است، به جای سوختگی حاشیه برگها، علایم سمیت بُر به صورت مرگ سرشاخه‌ها در اندام‌های هوایی جوان، چسبندگی زیاد در زاویه سطح فوقانی دمبرگ با ساقه و زخمهای قهوه‌ای و چوب پنبه‌ای در طول ساقه و دمبرگ ظاهر میشود.
كمبود بُر در سیب به صورت سیاه شدن وسط سیب، بد شكلی میوه و چوب پنبه‌ای شدن بافت و پوست میوه و ترك خوردگی تنه درخت سیب ظاهر میشود.
یكی از اولین علایم شناسایی كمبود بُر در گیاهان، مرگ منطقه مریستمی است. این منطقه، منطقه حساس ویژه گلها است. كمبود بُر در گلابی‌باعث‌از بین رفتن گل پیش از بازشدن و كاهش تشكیل میوه می‌گردد.
در اثر كمبود بُر تشكیل میوه در انواع درختان میوه از جمله گریب فروت آسیب می‌بیند و میوه‌های تشكیل شده بد شكل میشوند.
در تاكستان‌ها، كمبود بُر سبب كاهش تشكیل میوه در انگور میشود. در شرایط كمبود بُر خوشه‌های انگور خالی از میوه می شوند که نشان دهنده ی آنست كه عمل تلقیح كامل صورت نگرفته است.
در چغندرقند كمبود بُر سبب شكسته شدن بافت‌های داخلی ریشه و در نتیجه موجب ایجاد قسمت‌هایی تیره میشود كه به آن قهوه‌ای شدن یا دل سیاهی می‌گویند.
در اثر كمبود بُر ریشك سنبله‌های گندم از هم بازتر شده و با زاویه بیشتری به خوشه می‌ایستند. در چنین شرایطی دانه بندی نیز در خوشه‌های گندم افت پیدا می‌كند.
بُر براحتی در گیاه انتقال نمی‌یابد و در نتیجه گیاهان مبتلا به كمبود، دارای ظاهری جاروئی هستند. زیرا فاصله میان گره‌های بالائی زیاد نمی‌شود. در اثر كمبود آن نقاط مرده كوچكی روی برگها ظاهر می‌گردد . این كمبود كه در اثر تنش خشكی تشدید می‌یابد، عموماً در خاك‌های با PH بالا و خاك‌های شنی با مواد آلی كم دیده میشود.
خشكی موجب كاهش آزاد سازی بُر از ماده آلی شده و موجب تأخیر افتادن گرده افشانی می‌گردد. علائم كمبود بُر و علائم ناشی از خشكی و كمبود روی ممكن است همزمان اتفاق بیافتد. در اثر كمبود بُر نظم و ترتیب دانه ها بر روی بلال‌ها به هم خورده و حالت بد شكلی به آن می‌دهد؛ بطوریكه بعضی از قسمت‌هایش خالی از دانه است.
در سیب زمینی نیز كمبود بُر دیده میشود و مصرف اسید بُریك، سبب افزایش عملكرد میشود.
در آفتابگردان كمبود بُر سبب كركدار شدن و شكنندگی قسمت فوقانی ساقه و دمبرگ، تغییر شكل طبق و ضعف دانه بندی میشود.
کمبود عنصر بُر به شدت در خاک‌های ماسه ای اسیدی که دارای مقدار محدودی مواد آلی هستند عمومیت دارد و علت اصلی آن قابلیت آبشویی عنصر بُر در چنین خاک‌هایی می‌باشد. خاک‌های دارای قابلیت جذب و ظرفیت زیاد (خاک‌های قلیایی که دارای PH بالا و رس زیاد و آهن یا اکسید آلومینیوم هستند) نیز عموما با کمبود عنصر بُر روبرو هستند.
در بیشتر گیاهان عنصر بُر به میزان بسیار کم دارای قابلیت انتقال از اوند چوبی می باشد ، در نتیجه بُر موجود در بافت برگ قابلیت انتقال زیاد از برگ به اندام تولید مثلی را ندارد (جوانه‌ها، گلها، بذرها و ...). از آنجاییکه قابلیت انتقال عنصر بُر ضعیف می باشد ، . به همین علت، علائم کمبود بُر ابتدا در بافت‌های تازه رشد یافته مانند برگ‌های جوان و ساختارهای تولیدمثلی رشد می‌کند. لذا همیشه عنصر بُر باید در دسترس گیاه باشد به ویژه در مراحل زایشی (مانند تشکیل دانه)به میزان فراوان مورد نیاز می باشد.
فاکتورهای محیطی که در کاهش اثر گذاری عنصر بُر موثر هستند عبارتند از رطوبت زیاد محیط و پایین بودن رطوبت خاک، که موجب ایجاد اختلال در انتقال عنصر بُر در آوند چوبی میگردند. وجود دوره‌های طولانی خشکسالی مانع جذب عنصر بُر از طریق سطح ریشه و تامین مناسب آن در گیاهان شده که این امر (کمبود بُر) موجب حساسیت بیشتر گیاهان به علت شدت نور زیاد و همچین حرارت زیاد محیطی در روزهای آفتابی میشود (تصویر ۳). در شرایط کمبود عنصر بُر جذب انرژی نوری در فتوسنتز گیاهان به شدت کاهش می‌یابد که این امر موجب آسیب دیدن برگها در گیاه می شود. خاک‌های دارای دمای پایین نیز می‌تواند در جذب عنصر بُر اختلال ایجاد کند.
تصویر 3- گیاهان در صورت کمبود بُر بر اثر شدت نور زیلاد آسیب می بینند
وجود مقادیر کافی از عنصر بُر برای جذب فسفر و پتاسیم ضروری است: بررسی ها نشان داده که تغذیه گیاهان با مقادیر کافی عنصر بُر موجب جذب بهتر عناصر فسفر و پتاسیم توسط ریشه از طریق کارکرد بهتر ATPase و عملکرد بهتر دیواره سلولی ریشه می شود. عنصر بُر نقش اساسی در تجمع قارچ های میکوریز در ریشه دارد که این قارچها نقش اساسی در جذب عناصر فسفر و پتاسیم دارند.
هر دو سال یک‌بار زمین‌های خود را آزمایش کنید تا در مورد سطوح مواد مغذی زمین مطمئن شوید. اهداف عملکرد خود را با نیازهای فعلی مواد مغذی مقایسه کنید و با یک بذرشناس مشورت کنید. از آنجا که ارتباط خوبی بین کمبود و مسمومیت ناشی از بُر وجود دارد، مهم است که مقدار صحیح بُر را با استفاده از منبع مناسب مورد استفاده قرار دهید.
اسید بُریک و کود مایع بر می‌توانند برای کاهش علائم ناشی از کمبود بُر مورد استفاده قرار گیرند. میزان استفاده حدود 1/1 کیلوگرم در هکتار و یا 0/1 لیتر در هر هکتار است، اما سطوح بهینه نیاز به بُر بسته به نوع گیاه متفاوت است. بُراکس، اسید بُریک یا سولوبُر می‌تواند در آب حل شود و در کود خشک مخلوط شده اسپری شود. استفاده بیش از حد بُر برای گیاهان سمی می باشد ، بنابراین باید اطمینان حاصل شود که میزان مصرف درست و حتی نوع پوشش آن مورد توجه قرار گیرد. در حالی که بُر ممکن است بر روی برگ اسپری شود، استفاده بیش از حد باعث آسیب به گیاه میشود. استفاده از بُر ممکن است کمبود بُر در خاک قلیایی را تصحیح نکند، زیرا حتی با افزودن بُر، ممکن است این ماده مغذی برای جذب گیاه در دسترس نباشد. ادامه استفاده از بُر در خاک‌هایی که می‌توانند در معرض اشباع باشند، مانند خاک‌های شنی، ممکن است لازم باشد.
سرخشكیدگی در درختان سیب، زردآلو، گیلاس، هلو، گلابی، گوجه سبز و آلو در اثر سمیت بُر نیز گزارش شده است. به طور خلاصه در گونه‌های گیاهی كه بُر در آن‌ها غیر پویاست، علایم به صورت نوك سوختگی و لب سوختگی در برگ‌های پیر ظاهر میشود در حالی كه در گیاهانی كه بُر در آن‌ها پویاست، این‌علایم به صورت مرگ سرشاخه‌های مریستمی ظاهر میشود.
دامنه حد كفایت و مسمومیت بُر، برخلاف سایر عناصر غذایی دیگر، بسیار كم است و در صورتی كه خاك شور و یا آب آبیاری دارای بُر فراوانی بوده باشد و یا در مصرف كودهای محتوی بُر، بویژه اسید بُریك زیاده روی گردد، گیاه دچار علایم مسمومیت شدید خواهد شد.این علایم معمولاً با سوختگی از حاشیه برگ ها شروع میشود. تحرك بُر چه در خاك و چه در گیاه، در مقایسه با سایر عناصر ریزمغذی بسیار بیشتر بوده و لازم است در مقدار و نحوه مصرف آن نهایت دقت را به كار برند .
