کیوی میوه بومی مناطق مرکزی و جنوب غربی چین است ولی اصلاح آن در کشور نیوزلند صورت گرفته و به سایر نقاط جهان گسترش یافته است. در ایران نیز با مشاهده وضعیت نامطلوب بخشی از باغ های مرکبات در شمال کشور که در بعضی سال ها در اثر سرمای زمستانمه از بین می روند و دارای عملکرد پائینی هستند، اقدام به انجام مطالعاتی برای یافتن جایگزینی مناسب برای این باغ ها شد که درنهایت درخت کیوی فروت برای این منظور انتخاب گردید. این میوه نسبت به مرکبات مقاومت بیشتری به سرما داشته و عملکرد آن بالاتر بوده و شرایط اکولوژیکی شمال کشور بسیار مناسب کشت این محصول می باشد.
نام علمی کیوی Actinidiadeliciosa از خانواده Actinidiaceae می باشد. کیوی درختی است دو پایه دارای ریشه های نسبتا ضخیم ، گوشتی ، آبدار و سطحی (باید از شخم عمیق در اطراف تنه خودداری نمود)، برگ های خزان کننده ، قلبی شکل و متناسب و دارای پرزهایی است که بر روی تبخیر و تعرق، آفات و بیماری ها و تبادل گازی گیاه تاثیر می گذارند. برگ ها در کیوی مهم می باشند، چرا که سطح برگ بر اندازه نهایی میوه تاثیر مستقیم دارد. گل ها اواخر بهار شکوفا می شوند. گرده افشانی آن توسط باد و حشرات انجام می شود ولی زنبور عسل به عنوان حشره ای ویژه برای گرده افشانی گل های کیوی می باشد که باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. میوه از اوایل آبان ماه قابل برداشت است و وزن متوسط میوه در ایران 70 گرم می باشد.
رشد جوانه ها در درخت کیوی همانند درخت انگور می باشد و گل های آن بر روی شاخ های فصل جاری تشکیل می شوند. کیوی از درختانی است که سال آوری دارد و ازدیاد محصول در یک سال سبب کاهش محصول در سال آینده می گردد. دوره نونهالی درخت کیوی 3 الی 4 سال می باشد.
کیوی به همراه سه میوه ی «آواکادو، بلوبری و ماکادمیا» در قرن بیستم معرفی شدند. کیوی نام پرنده ای نوک تیز و بلند با پرهای قهوه ای رنگ است. این گیاه از خانواده ی اکتینیداسه می باشد که دارای چهار جنس و در حدود 285 گونه است. جنس اکتینیدیا که کیوی به آن تعلق دارد دارای 15 گونه است که در آسیا از ساخالین تا جاوه و هیمالیا پراکنده اند. گیاهان این جنس درختچه هایی هستند بالارونده که به منظور زینتی یا مصرفی در نقاط محتلف جهان کاشته می شوند. میوه کیوی حاوی انواع ویتامین های E,C,B,A و همچنین موادی مانند تانن ، روی ، فسفر ، سدیم ، پتاسیم و ترکیبات فیبری و ...می باشد . هر 100 گرم آن 300میلی گرم ویتامین C دارد که تقریبا 2 برابر میزان موجود در مرکبات است.
ورود و گسترش کشت این محصول و توجه بیش از حد باغ داران برای تغییر کاربری اراضی جهت کشت آن وزارت کشاورزی وقت را به تامل واداشت، زیرا خطر تبدیل باغ های مرکبات، شالیزارها و ... در شمال کشور به باغ های کیوی فروت وجود داشت لذا وزرات کشاورزی از حمایت این محصول خودداری نموده و با توجه به هزینه بالای احداث یک هکتار باغ کیوی، توسعه کشت این محصول تا حدود زیادی محدود گردید به طوری که تنها باغ داران متمول قادر به احداث باغ کیوی بودند. در این باغ ها رقم هایوارد به دلیل ویژگی های نظیر درشتی و یکنواختی میوه، بازارپسندی و خاصیت خوب انبارداری، نسبت به سایر ارقام مورد توجه بیشتری قرار گرفته و حدود 90 درصد باغ ها را شامل می شود.
درختان کیوی دو پایه بوده و دارای بوته های نر و ماده هستند. ارقام کیوی فروت موجود، نتاج نهال هائی هستند که در سال 1910 در نیوزیلند به بار نشستند. ارقام تجارتی مهم ماده عبارتند از : آبوت، آلیسون، برونو، هایوارد و مونتی و ارقام نر ماتوا و توموری. به علت نزدیکی ژنیتیکی ارقام کیوی فروت، اختلاف صفات آن ها خیلی کم است، به نحوی که از نظر شکل ظاهری یا مشخصات ساقه، شاخه و برگ قابل تشخیص نیستند و گل دادن و باروری آن ها نیز دقیقا متمایز نیست.
تعدادی از ارقام نر در دنیا به منظور بهره گیری بیشتر مورد بررسی قرار گرفته و دو رقم از آن ها با در نظر گرفتن کلیه شراط اقلیمی مناطق پرورش و نوع ارقام ماده، بهتر از سایر ارقام تشخیص داده شده و انتخاب گردیده اند که عبارتند از:
1_ماتوا(Matua )
در این رقم پرزهای پایه گل آذین بلند و گل های بصورت گروهی و معمولا سه تائی اوایل فصل ظاهر می شود و دوام گل های آن از سایر ارقام نر طولانی تر است. این رقم تلقیح کننده خوبی برای اقدام ماده زودرس و متوسط رس است و در نتیجه در مناطق تولید کیوی مورد استفاده زیادی است. همچنین این رقم از قدرت گرده دهی خوبی برخوردار است.
2_توموری( Tomuri )
در این رقم پرزهای پایه گل آذین بلند و گل ها به صورت گروه های پنج تائی بوده و دیرتر از رقم ماتوا گل می کند، در نتیجه این رقم برای تلقیح واریته هایوارد که نسبتا دیرگل است، می باشد.
1_آبوت ( Abbott )
این رقم زود گل و زودرس بوده و پرمحصول می باشد. شکل میوه استوانهای و اندازه آن متوسط و نسبت به دو رقم هایوارد و برونو کوچکتر بوده و روی آنرا پرزهای متراکمی پوشانده است که در موقع برداشت و حمل و نقل قسمتی از آنها ریزش می کند. طعم میوه خیلی شیرین بوده و میزان اسید اسکوربیک در آن نسبت به سایر ارقام غیر از آلیسون کمتر است و به خاطرصفات مذکور مورد علاقه تولیدکنندگان قرار دارد. وزن متوسط آن 58 گرم، طول 7 و عرض 4 سانتی متر در شمال ایران ثبت شده است.
2-آلیسون (Alisson)
این رقم شباهت زیادی به رقم آبوت دارد با این تفاوت که میوه آن کمی پهنتر است. یعنی عرض آن نسبت به طول به طور نسبی بیشتر است. گلبرگهای رقم آلیسون درکنار هم به خوبی قرار گرفته اند که قسمتی از هر گلبرگ، گلبرگ مجاور را می پوشاند وحاشیه مجعد دارند. اسیداسکوربیک آن در حد پائینی است. از آنجا که میزان تولید آن زیاد نیست، بیشتر به عنوان پایه برای تکثیر سایر ارقام کیوی مورد استفاده قرار می گیرد. این رقم اولین واریته وارد شده به ایران بوده و وزن میوه آن حدود 50 گرم است. در شمال ایران بسیار زودرس بوده و اواسط مهرماه قابل برداشت می باشد.
3_ برونو (Bruno )
این رقم درسال 1920 توسط شخصی بنام Bruno به دست آمده است. میوه رقم برونو از میوه سایر ارقام کیوی به خاطر شکل کشیده آن که در طرف دم میوه باریکتر می شود به خوبی قابل تشخیص است. طول میوه در این رقم زیاد و رنگ آن قهوه ای تیره و پرزهای خیلی متراکم وکوتاه و زبر دارد. بیشترین اسید اسکوربیک را در میان ارقام کیوی دارد. باردهی آن خیلی زیاد است و میوه آن برای تهیه مربا، ژله و کمپوت مناسبتر است زیرا پوست گیری آن در آب سرد به خوبی و بدون لک انجام می شود. به علت مقاومت زیادی که به سرما دارد و فراوانی میزان محصول، بیشتر مورد توجه باغداران کیوی در اطراف ساری قرار گرفته است. وزن متوسط میوه این رقم در ایستگاه تحقیقات کشاورزی رامسر 72 گرم ،طول 7 و عرض 4/3 سانتی متر گزارش شده است.
4_ هایوارد (Hayward)
رقم هایوارد به طور تصادفی توسط باغداری به همین نام به دست آمده و درسال 1934 در کالیفرنیا مورد کشت و کار قرارگرفته و محبوبترین واریته کیوی درتمام مناطق تولید است که علت آن بزرگ بودن اندازه میوه، شکل تخم مرغی و کیفیت انبارمانی بالای آن است. میوه پهن و قطور است یعنی نسبت عرض به طول آن زیاد است. از نظر عطر و طعم نیز بهتر از ارقام دیگر بوده و مقدار قند و اسید اسکوربیک آن بالا است. نسبتاً دیرگل و پرمحصول بوده و به عنوان یک رقم صادراتی پرورش می یابد. بنابراین به ارقام گرده دهنده دیر گل نیاز دارد که به تعداد کافی درکنار آن غرس شده باشند. وزن متوسط آن در نیوزلند تا 100 گرم گزارش شده گردیده ولی در ایران حدود 84 گرم با طول 7/7 و عرض 4/6 سانتی متر گزارش شده است.
5_ مانتی (Monthy)
این رقم از نظر شکل ظاهری شبیه آبوت و نسبت به ارقام فوق الذکر دیرگل تر است. درختان رقم مانتی میوه زیادی تولید می کنند. بنابراین نیاز مبرمی به تنک کردن دارند. طعم این میوه به علت بالا بودن اسید استیک ترش است و به همین علت کمتر مورد علاقه باغداران شمال ایران قرار گرفته است. وزن متوسط آن در ایران 68 گرم با طول 6/8 و عرض 4/3 سانتی متر گزارش شده است.
