«پرونده معجزه آبخیزداری»؛ یکی از مخاطرات طبیعی در دنیا و ایران، پدیده فرونشست زمین است که از آن به مرگ نهایی زمین و فاجعه خاموش قرن یاد می شود. علل اصلی فرونشست تراکم لایه آبدار سفره آب زیرزمینی، زهکشی، فعالیت های زیرزمینی معدنی، تراکم آبی، تراکم طبیعی، تشکیل حفره های زیرزمینی و آب شدن لایه یخ دائمی زیرسطحی می تواند باشد. علت اصلی فرونشست افت سطح آب زیرزمینی، انحلال تشکیلات زیرسطحی و ریزش کارست گزارش شده است.
** فرونشست نشست یک چالش جهانی است
فرونشست زمین یک نشست تدریجی سطح زمین یا یک فرو افت ناگهانی است که بر اثر حرکت مواد تشکیل دهنده مواد زیرسطحی صورت می پذیرد. فرونشست زمین یک مشکل جهانی است، فقط در ایالات متحده بیش از 17000 مایل مربع در 45 ایالت به طور مستقیم تحت تأثیر فرونشست قرار گرفته است. بر اساس اطلاعات کارگروه فرونشست در سازمان یونسکو، قدیمی ترین فرونشست شناخته شده در ایالت آلابامای ایالات متحده در سال 1900 میلادی به وقوع پیوسته است. همچنین در شهر ونیز ایتالیا طی سال های 1930 تا 1973 نشست حدود 15 سانتیمتر، در دشت ساحلی تسالونیکی واقع در شمال یونان نشست حدود 10 سانتیمتر در سال و در مناطقی از کالیفرنیا نشست حدود 8.8 متر اندازه گیری شده است.
** پدیده فرونشست در ایران
اولین دشتی که در آن نشست زمین در اثر افت سطح آب زیرزمینی گزارش شده است، دشت رفسنجان بوده که به ازای هر 10 متر افت سطح آب زیرزمینی حدود 41 سانتیمتر نشست سطح زمین گزارش شده است. در سه دهه اخیر برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی دشت کاشمر باعث افت بیش از 19 متر در سطح آب زیرزمینی شده و هر سال حدود 16 میلیون متر مکعب بر کسری حجم مخزن افزوده می شود. سطح آب زیرزمینی در دشت کاشان نیز دارای روندی کاهنده است؛ به طوری که در 19 سال (1369- 1388) به میزان 10.1 متر افت داشته و میزان افت متوسط سالانه آن 53 سانتیمتر گزارش شده است. همچنین در دشت فامنین و کبودرآهنگ در دوره 10 ساله از سال 1991 تا 2001 سطح آب‌های زیرزمینی 50 متر افت کرده و میانگین فرونشست زمین طی 8 سال یعنی بین سال‌های 1991 تا 1999 حدود 45 سانتیمتر گزارش شده است.
بر اساس گزارش سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بیلان منفی آب های زیرزمینی کشور باعث فرونشست زمین در حدود یک میلیون هکتار از عرصه های کشور در 230 دشت حاصلخیز کشور شده است.
** استان فارس، رتبه نخست فرونشست زمین
استان فارس رتبه نخست فرونشست زمین را در ایران به خود اختصاص داده است و به گفته کارشناسان، وضعیت زمین بعضی مناطق فارس نظیر دشت مرودشت که میراثی جهانی را در دل خود جای داده، بسیار بغرنج و خطرناک است، زیرا ممکن است هر لحظه زمین دهان باز کند و میراث جهانی این منطقه و تخت جمشید را ببلعد. اما بر اساس بررسی‌های انجام‌شده طی سالیان اخیر به صورت نقطه‌ای برخی مناطق در این استان فرونشستی حدود 54 سانتیمتر نیز داشته‌اند و همین مساله باعث شده رکوردی در جهان برای این استان ثبت شود.
** آبخیزداری و آبخوانداری؛ راه مقابله با فرونشست زمین
به اذعان کارشناسان آبخیزداری و آبخوانداری از مهمترین راهکارهای مقابله با چالش فرونشست زمین است. در این باره ضیاء الدین شعاعی «عضو هیئت علمی پژوهشکده آبخیزداری» معتقد است: «بیش از 80 درصد از فرونشست های شناخته شده در کشور، بهره برداری غیراصولی و غیرمنطقی از منابع طبیعی است. لذا با توجه به علل اصلی بروز این پدیده، در کنار برنامه ریزی جهت حرکت به سوی بهره برداری مجاز از سفره ها متناسب با توان تولید آب، اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری برای تغذیه سفره ها به منظور جبران بخشی از بهره برداری های غیرمجاز در دهه های گذشته می تواند بسیار مفید باشد. این برنامه ها باید حوزه ای و بر اساس مطالعه کل حوزه و با استفاده از سیستم های سطوح آبگیر متناسب با وضعیت حوزه در بالادست، بخش میانی و پایین دست با اسفاده از اجرای طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب در دشت ها صورت پذیرد.»
به گفته رئیس اسبق پژوهشکده آبخیزداری، تجربه احداث 35 ایستگاه آبخوانداری در نقاط مستعد کشور توسط پژوهشکده آبخیزداری و مقایسه نتایج موفق آن با دشت های فاقد این سیستم حکایت از موفقیت ها و ارجحیت اینگونه طرح ها در مقایسه با طرح های پرهزینه جهت جبران کسری سفره و جلوگیری از وقوع پدیده فرونشست دارد.
همچنین ابوالقاسم حسین پور مدیرکل آبخوانداری و پخش سیلاب سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری کشور نقش آبخیزداری و آبخوانداری را بیشتر از راهکارهای دیگر دانسته و در این باره معتقد است: «نیاز است کهتمامی اقداماتی که در کنترل و مهار پدیده شوم فرونشست تاثیرگذارند، مورد توجه قرار گیرد. برای مثال مسدود کردن چاه‌هایغیرمجاز، کنترل اضافه برداشت از آبخوان‌ها،نصب کنتورهای هوشمند و تشدید نظارت‌ها ومدیریت مصرف و ارتقای بهره‌وریآب ازجمله این اقدامات است اما در این میان آبخیزداری و به‌ویژه آبخوانداری با رسالت ذاتینفوذ باران و سیلاب به درون زمین، نقش موثری را در مهار روند تشدید فاجعه فرونشست زمین ایفا می‌کند.»
نکته پایانی اینکه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری با حفظ و پایداری آب در چرخه طبیعت، کوششی هماهنگ را در جهت کنترل تبعات تخلیه آبخوان‌هاو مهار فرونشست زمین دنبال می‌کنند وبدون تردید آبخیزداری وآبخوان‌داری، بخش مهمی از راهکار حل مسئله فرونشست زمین است وشاید این آخرین فرصت ما برای نجات آبخوان‌ها باشد. امید است که این مهم در برنامه هفتم توسعه در مهار فاجعه خاموش قرن بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد
