یکی از مهمترین محصولات مصرفی ایرانیان برنج است. این محصول به شدت با اهمیت، زمانی بهترین و بیشترین عملکرد را از خود نشان می‌دهد که نیازهای آن به طور کامل و صحیح پاسخ داده شود. نیاز ارقام مختلف برنج به عناصر غذایی متنوع بوده و با کم و بیش تفاوتهایی به بیش از ۱۶ عنصر غذایی نیازمند است. لذا با عنایت به توان پتانسیل حاصلخیزی خاکهای شالیزاری، کسری این عناصر به نسبتی که مورد نیاز برنج می باشد بایستی در اختیار گیاه برنج گذاشته شود.
کود یکی از مهمترین و تاثیر گذار ترین عوامل تولید محصول برنج است. استفاده از بهترین کود برای برنج می تواند ظرفیت تولید برنج را تا بیش از 35 درصد افزایش دهد ولی این افزایش محصول تابع عواملی از قبیل نوع کود، نحوه مصرف کود، مقدار مصرف، شرایط اقلیمی و اکولوژیکی نیز خواهد بود.
با توجه به اهمیت این موضوع در این مقاله به بررسی بهترین کود برای برنج، عناصر و مواد مورد نیاز برای کاشت آن و تاثیر زمان مصرف شان می پردازیم.
برنج برای رشد و نمو نیاز به کربن، اکسیژن، هیدروژن، نیتروژن، فسفر، پتاس، گوگرد، کلسیم، منیزیم، منگنز، روی، آهن، مس، بر، کلر، سیلیس و ... دارد. سه عنصر کربن، اکسیژن و هیدروژن از طریق آب و هوا تأمین می گردد و عناصر معدنی دیگر از طریق خاک توسط گیاه جذب شده و به مصرف می رسد که غالباً مقادیر جذب شده از خاک برای رشد مناسب گیاه کافی نبوده و به همین منظور باید از کود استفاده شود. از بین عواملی که در تولید مؤثرند، افزایش عملکرد ناشی از مصرف کود بطور متوسط حدود ۲۵ درصد می باشد و این نشان دهنده اهمیت فراوان کود در افزایش تولید برنج است.
قبل از استفاده از هر نوع کود و اعمال هر روش کوددهی ابتدا باید وضعیت خاک مزرعه از طریق آزمایش خاک شش ماهه یا سالانه بررسی گردد تا اطلاعات مورد نیاز در ارتباط با نیاز های مزرعه به دست آید. پس از انجام تجزیه و تحلیل خاک، باید از یک متخصص کشاورزی دارای مجوز که شما را در مورد نیاز خاک راهنمایی می کند، مشاوره بگیرید.
از آنجایی که هیچ دو مزرعه ای شبیه به هم نیستند؛ نمی توان بدون در نظر گرفتن داده ها و نتایج آزمایش خاک، آنالیز بافت خاک و تاریخچه کاشت محصولات در مزرعه، در مورد روش و نوع کوددهی توصیه ای کرد.
به طور کلی کودهای آلی می تواند مزایای بسیار زیادی را در مقایسه با کودهای شیمیایی برای کود دهی برنج داشته باشد. این کودها علاوه بر تقویت ریشه برنج می توانند به کاهش علف های هرز مزارع نیز کمک کنند.برای اینکه بدانیم کدام یکی از عناصر غذایی مورد نیاز برای برنج، نقش اساسی در برنامه کودی برنج دارند، باید با تاثیر هر کدام از آن ها در این گیاه به خوبی آشنا شویم:
نیتروژن پرمصرف ترین عنصر مورد نیاز برنج است که بر تمام پارامترهای مربوط به عملکرد مانند رشد سریع، افزایش طول بوته، اندازه برگ، تعداد خوشه ها، درصد دانه های پر شده، محتوای پروتئین دانه و... تأثیر می گذارد. بنابراین برای دستیابی به عملکرد بالا، برنج به مقدار کافی نیتروژن نیاز دارد. در واقع نیتروژن یکی از مهمترین عناصر تغذیه برای همه گیاهان می باشد که به فتوسنتز آنها کمک می کند، کیفیت برگ ها را افزایش می دهد و بخشی از ساختار کلروفیل می باشد. از طرفی نیاز برنج به دیگر عناصر غذائی پرمصرف (ماکرو) عمدتاً به عرضه و فراهمی ازت بستگی دارد. هنگامی که ازت کافی در اختیار گیاه قرار گیرد، نیاز به دیگر عناصر غذائی اصلی مثل فسفر و پتاسیم افزایش می یابد.
با اینکه برنج به نیتروژن زیادی نیاز دارد اما کود دهی برنج با استفاده از کودهای نیتروژن دار اگر بیش از حد نیاز گیاه باشد، برای رشد گیاه مضر است و باعث کم شدن امکان تنفس گیاه می شود. همچنین ممکن است در مراحل آبیاری شسته شده و با ورود به آب های زیرزمینی آنها را آلوده کند. کشاورزان با تجربه می‌توانند با نگاه کردن به رنگ برگ‌ها بیش‌بود نیتروژن را تشخیص دهند. در این حالت اغلب برگ‌ها رنگ سبز غیر طبیعی دارند. همچنین ساقه‌های آنها بلند و نازک می‌شوند.
یکی از مشکلات رایج در تولید برنج کمبود نیتروژن است. کمبود نیتروژن معمولاً در مراحل حیاتی رشد مانند توسعه خوشه اتفاق می افتد. در نتیجه این کمبود، برگ های پایینی شروع به زرد شدن می کنند و نوک گیاه قهوه ای روشن خواهند شد؛ گیاهان بدون نیتروژن کافی تمایل به بلوغ آهسته دارند و هزینه تولید را افزایش می دهند.
مهمترین زمانی که برنج به عنصر ازت نیاز دارد و میزان زیادی از آن را مصرف می‌کند دو هفته تا سه هفته بعد از کاشت برنج می‌باشد.کشاورزان زیادی قبل از کاشت و غرقاب کردن مزرعه، از کود نیتروژن استفاده می‌کنند. به این صورت که کود نیتروژن را بر روی خاک خشک می‌پاشند و سپس آبیاری و غرقآبی رو انجام می‌دهند.
وجود کلسیم به اطمینان از سلامت شاخ و برگ گیاهان کمک می کند و باعث رشد و نمو آنها می شود. برنج هایی که کمبود کلسیم دارند ممکن است علائم زردی و پژمرده شدن داشته باشند و نوک آنها شکاف خورده و همچنین تغییر رنگ می دهند، برگ های مسن تر نیز شروع به افتادن می کنند. علائم کمبود کلسیم معمولا ابتدا روی برگ های جوان ظاهر می شود و سپس ریشه های کوتاه تر و قهوه ای تیره ظاهر می شود، کمبود کلسیم در برنج همچنین می تواند عملکرد ریشه را مختل کند و منجر به کمبود آهن شود. بنابراین اگر در مزارع خود این علائم را دیدید، حتما بهترین کود برای برنج را به صورتی انتخاب کنید که حاوی کلسیم باشد.
فسفر برای بسیاری از واکنش های بیوشیمیائی معطوف به متابولیسم کربوهیدرات ها، پروتئین ها، چربی ها و انتقال انرژی در گیاه عنصری ضروری محسوب می شود. تغذیه مناسب با کود فسفر (P ) برای تولید حداکثر عملکرد برنج حیاتی است، جذب فسفر به مقدار کافی در مراحل اولیه رشد بسیار مهم است. این اهمیت در اندامهای زایشی بیشتر نمایان است و باعث رشد قوی اولیه گیاه و ایجاد سیستم ریشه ای قوی می شود. pH خاک نقش عمده ای در قابل جذب بودن و در دسترس قرار گرفتن فسفر برای گیاه دارد.این عنصر در گیاه متحرک بوده و پنجه زنی، نمو ریشه و زودرسی را موجب می گردد.
کمبود فسفر در گیاه برنج با توقف رشد، کاهش خوشه زنی و تعداد برگ ها و کاهش تعداد دانه ها، نازک شدن ساقه و گل ندادن گیاه نمایان می شود. هنگامی که سیستم ریشه گیاه برنج به طور کامل توسعه نیافته باشد، باید یک کود فسفر مناسب به گیاه اضافه شود، این کوددهی برنج سرعت فتوسنتز را افزایش می دهد که منجر به بازده بالاتر می شود.
میزان نیاز برنج به فسفر در مقایسه با نیتروژن و پتاسیم به مراتب پائین می باشد اما وجود آن در برنامه کودی برنج ضروری است. از طرف دیگر با توجه به سابقه طولانی در مصرف فسفات آمونیوم، در مناطق شالیزاری، مقدار کودهای فسفاتی مصرفی را باید کاهش داده و حتماً بر مبنای آزمون خاک از کودهای فسفاتی استفاده شود.
مصرف بی رویه کودهای فسفره نه تنها تأثیری در افزایش عملکرد ندارد بلکه به علت ایجاد اختلال در تغذیه گیاه موجبات کاهش عملکرد را نیز فراهم می نماید. مصرف بی رویه کود فسفره کمبود عنصر ریزمغذی روی (Zn) را شدت بخشیده و موجب کاهش عملکرد می شود. به علاوه مصرف زیاد و مداوم فسفر باعث مسمومیت خاک می شود و به علت داشتن عنصر خطرناک کادمیم، مشکلاتی را برای سلامتی انسان به همراه دارد.
در مجموع می توان گفت با توجه به اثرات سوء تجمع کادمیم در خاک های شالیزاری، اعمال نظارت بر تهیه و تولید کودهای فسفاته و مصرف آنها بر مبنای آزمون خاک می بایست همگانی شود تا شاهد توسعه کشاورزی پایدار همراه با تأمین سلامتی جامعه باشیم.
بعد از ازت، پتاسیم بیشترین نقش را در افزایش کمی و کیفی برنج ایفا می نماید. وجود پتاسیم(K)) عملکرد بالای برنج را تضمین می کند. عنصر پتاسیم به مقدار زیادی توسط گیاه برنج جذب می شود . نقش این عنصر در برنج عبارتند از: افزایش سطح برگ، افزایش میزان کلروفیل، تأخیر در ریزش برگ ها، افزایش مقاومت به تنش های محیطی به ویژه سرما، افزایش مقاومت گیاه در برابر بیماری ها ، افزایش استحکام ساقه و کاهش ورس. از طرفی، پتاسیم با افزایش فعل و انفعالات گیاه موجب افزایش کارآیی کودها بخصوص نیتروژن می گردد.
کود دهی برنج با کودهای پتاسیم در فرآیندهای فیزیولوژیکی زندگی آن نیاز است و آنزیم های موثر در رشد گیاه را فعال می کند؛ یکی دیگر از کاربردهای مهم پتاسیم در برنج جلوگیری از جذب غیرضروری عناصر شیمیایی ناخواسته می باشد. کمبود پتاسیم در برنج با نشانه‌های همچون سبز تیره شدن برگ ها، لکه‌های تیره بر روی برگ‌های مسن، خم شدن برگ‌های پایینی گیاه به سمت پایین و پژمردگی و قهوه ای شدن آنها پدیدار می‌شود.کمبود پتاسیم می تواند ناشی از عوامل متعددی باشد که یکی از آنها خاک های شنی و کاشت برنج در زمین هایی با مواد آلی کم است.
براساس مراحل مختلف رشد گیاه برنج، کود دهی‌ها متفاوت است و بسته به نیاز گیاه به عناصر غذایی، از کودهای مناسب باید استفاده شود. هر کدام از عناصر و موادی که برای رشد برنج نیاز است باید در زمان معین و مشخصی به گیاه داده شود. بنابراین باید مراحل رشد برنج به خوبی شناخته شود. به طور مثال باید بدانیم بهترین زمان برای نشاء برنج چه زمانی است. پس از آن باید بهترین برنامه کودی برای کاشت برنج در نظر گرفته شود. آنچه باید در مورد کوددهی برنج در مراحل مختلف بدانید به شرح زیر است:
کودهایی که در این مرحله به خاک اضافه می کنیم کودهایی هستند که براساس نتایج آنالیز خاک مشخص شده‌اند و رفع کننده کمبود عناصر در خاک هستند. اما به طور کلی برنامه کودی برنج در این مرحله می تواند شامل کودهای پتاسیم، اوره با پوشش گوگرد، کودهای دامی پوسیده و کود فسفات باشد. همچنین این مرحله، بهترین زمان برای مصرف کودهای مینرال برای برنج است.
به مرحله ای که بذر برنج در قسمتی از زمین کاشته می شود تا تبدیل به نشاء شده و سپس در محل اصلی کاشته شود خزانه می گویند.
در این مرحله که بذرها جوانه می زنند و رشد می‌کنند باید از کودهایی استفاده که رشد را تحریک کند. بهترین کود برای برنج در این مرحله کودهای هیومیک اسید و فولویک اسید می‌باشد که به صورت محلول در آب مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در این مرحله نشاء از خزانه به زمین اصلی منتقل می شود. در این مرحله ممکن است برای جوانه های برنج در اثر انتقال مکانی تنش به وجود آید. از این رو استفاده مجدد از کود هیومیک اسید توصیه می شود .
در این مرحله برنج برای پنجه زنی بیشتر، تجمع نشاسته بیشتر، دانه بندی بهتر و بالا رفتن مقاومت پنجه ها، به فسفر بالا نیاز دارد. همچنین بهترین زمان برای مصرف کود روی برای برنج است.
در این مرحله ساقه ها شروع به رشد می کنند. بنابراین در برنامه کودی برنج باید به منظور کم شدن تنش ها و محکم شدن و رشد بیشتر ساقه ها، سیلیسیم و پتاسیم اضافه شود. به همین دلیل بهترین زمان مصرف برای اضافه کردن کود های پتاس بالا به خاک برنج است.
در این مرحله خوشه های برنج ظاهر می شوند. بنابراین باید در برنامه کودی برنج موادی جای داده شود که باعث رشد بیشتر خوشه ها شود و از پوک شدن و خراب شدن دانه ها جلوگیری کند. این مرحله ای است که گیاه علاوه بر نیاز به عناصر درشت مغذی، به کلیه مواد و عناصر ریز مغذی نیز نیاز دارد. بنابراین بهتر است از کودهایی استفاده کنید که تمامی ریز مغذی ها را با هم داشته و فسفر، پتاسیم و نیتروژن کافی نیز داشته باشند.
بهترین کودی که می‌توان در این مرحله استفاده کرد کودهای حاوی عنصر پتاسیم است. چرا که پتاسیم سبب پر شدن دانه‌ها و بهبود کیفیت محصول می‌شود. همچنین بر روی طعم و شکل نیز تاثیر مثبتی دارد. از آنجایی که فسفر نیز نقش اساسی در این مرحله دارد از گنجاندن این عنصر در برنامه غذایی برنج غافل نشوید.
هر کشاورزی قبل از اینکه اقدام به کاشت برنج کند باید با نیازهای آن، نحوه نگهداری و آبیاری و پرورش آن آشنا باشد. از آنجایی که برنج به طور مستقیم در زمین کاشته نمی شود و پس از رشد نشاء ها به زمین اصلی منتقل می شود و همچنین به این علت که برنج برای رشد خود به غرقاب احتیاج دارد، توصیه های کودی آن نیز کمی متفاوت است.
